ДЖЫККАЙТЫ ШАМИЛ
"ПОЭТ ÆМÆ АДÆМ"
Сæдæ азы ирон адæм æппæты æхсызгондæр цы ном дзурынц, уый у Къоста. Лæджы номыл хуыздæр зæгъæн цы ис, уый зæгьынц Къостайы тыххæй. Табуйаг цы ныхас у, уый у Къостайы ныхас. Гуырысхойаг цы хъуыды нæу, уый у Къостайы хъуыды. Адæм сæ зæрдæ кæуыл нæ ивынц, уыдон сты Хур æмæ Къоста. Лæг алцæмæй дæр æлгъæд кæны, фæлæ, æфсис цæмæй нæ зоны, уый у «Ирон фæндыр».
Цæмæй сæвзæрд ахæм алæмæт? Номдзыд философ фыста: «Уыдон, стыр лæгтæ, уыдысты дзыллæты раздзæуæг, сæ хъомылгæнæг, фæзминаг, æппынфæстаг, уыдонæн бантыст, адæмтæ æмткæй цæмæ тырныдтой, цы саразын сæ фæндыд, уый саразын». Къоста уыди уыцы стыр лæгтæй. Æнусты дæргъы ирмæ цы зонд, цы курдиат, цы хъару уыд, уыдон бацыдысты Къостайы уды. Адæммæ цы сагъæстæ, цы бæллицтæ уыд, уыдонæн радта хуыз æмæ фæлгонц, скодта сæ рухс æмæ цæрæццаг. Къоста Амранау адæмæн æрхаста æрвон цæхæр – поэзи, аивад, национ идейæ. Йæ мæлæты фæстæ фыстой, зæгъгæ, «Къоста уыдис, нæ дзыллæйы адæмы кæрæдзийæн чи бауарзын кодта, не 'взаг, нæ бæстæ нын чи бауарзын кодта», адæмæн «ног царды нысан» чи бацамыдта, уыцы лæг. Æндæртæ фыстой: «Цыдæриддæр хорзæй, бæллиццаг æмæ рæсугъдæй ис, уыдон ирон дзыллæ уынынц Къостайы хуызы. Къоста у гени, сфæлдисæг, хæрзаудæг, уый у фæндагамонæг стъалы æфхæрд æмæ фæллойгæнæг адæмтæн». Фыццаг хатт адæмæн поэт сси хъайтар, национ герой, æмæ йыл скодтой кады зарæг. Сауджын Цомайты Хадзырæт дины журналы фыста, зæгъгæ, Къоста у Иры æнæмæлæт хæрзгæнæг, æмæ адæм хъуамæ уымæн йæ уæлмæрдмæ цæуой табу кæнынмæ, «дзуары бынмæ цæуæгау». Бæгуыдæр, Къоста адæмæн сси æцæг пехуымпар-фæтæг æмæ сæрхъызой. Фæрныг у, ахæм поэт кæмæн ис æмæ йын аргъ кæнын чи зоны, уыцы адæм.
Цæй фæрцы сси Къоста адæмæн афтæ ахсджиаг? Мæлгъæвзаг поэттæ бирæ ис, фæлæ дзы ахæм амонд стæмтæм хауы. Дзырдтæй хъазæн ис æрмæст æвдæлон сахат. Æцæг поэтæн йæ цард вæййы «тох æмæ куыст, æхсар æмæ быхсын» («Борьба и труд, отвага и терпенье»). Фæлæ уыдон фаг не сты Поэт уæвынæн. Къоста йæхæдæг раст зæгъы: «Невозможно творить, если нет у тебя силы творческой, нет дарованья» (II, 151). Къостамæ уыдис æгæрон сфæлдыстадон хъомыс, æрдзон курдиат – Хуыцауы комы тæф. Уæддæр йæхицæй разы никæд уыди, бæллыди стырдæр хъомысмæ: «Рагон нæртон лæгау зарын куы зонин, Арвмæ куы хъуысид мæ фæндыры хъаст...». Тыхджындæр зарæгмæ бæллыди Пушкин дæр: «О если б голос мой умел сердца тревожить!». Уæдæ ма куыд вæййы! Къостайы æмдзæвгæ, Васойы загъдау, зæлы Пушкины æмдзæвгæйау сыгъдæг æмæ аив. Фæлæ рæсугъд зарын уадиссаг нæу. Къостайы заманы Европæйы уый модæ уыд. Фæлæ модæ у иу боны гæлæбу. Раст сын загьта Рубен Дарио: «Я никогда не исповедовал культа слова ради слова». Науæддæр къорд аив зарæджы автор адæмæн табуйаг никæд уыдзæн.
Къостайы авторитетæн, йæ намысæн ис æндæр бæрц, æндæр бындур. Къоста «сыгъдæг аивады» хъузæттæй уыди мæлгъæвзагдæр, стихамады уыди уыдонæй бирæ дæсныдæр. Фæлæ уый дзырдта йæ зæрдæйы мæт, йæ зæрдæйы мæт та уыди адæмы мæт, дзыллæты хъыг. Къоста зыдта зарын нæртон лæгтау – Ацæмæз æмæ Сырдонау, – йæ фæндыры хъаст фехъуыст дзыллæтæм, бахъардта сæ зæрдæтæм, æмæ йын базыдтой аргъ кæнын хуымон дæр æмæ ахуыр лæг дæр.
Цæмæй у Къостайы курдиат хъомысджын? Гораций фыста: «Что придает стихам красоту: талант иль наука? Вечный вопрос!» («Наука поэзии», 408-409). Хуымæтæг нæу ацы проблемæ. Демокрит дзырдта, зæгъгæ, зонынад курдиатæн уæлдай уаргъ у. Горацимæ гæсгæ, курдиат æмæ зонынад хъуамæ цæдисон уой. Раст зæгьы Токаты Гокки: «Образование – это раскрытие ума и зрения». Къостамæ уыди стыр курдиат æмæ арф ахуырад. Шандор Петефи зæгъы: «Аивады дæр æмæ поэзийы дæр стырдзинады бæрæггæнæн у æппæтвæрсыг курдиат». Ахæм уыд Къостайы курдиат. Раст æй бафиппайдта А. Фадеев: «Къоста йæ удыхъæды иу кæны Фæлрæзты (Возрождение) лæгты хуыздæр миниуджытæ, алыхуызон æмæ æгæрон гæнæнтæ». Къоста йæ лæджыхъæд равдыста аивады æппæт хуызты: поэзийы, прозæйы, драмæйы, нывкæнынады, театры куысты. Къоста уыд тохгæнæг публицист æмæ арæхстджын критик. Очерк «Особа» у ирон цардыуаг æмæ ирон æгъдæутты энциклопеди. Фыстæг у зæрдæйы дуар, йæ сусæгты æргом хъæлæс. «Зæрдæйы сагъæстæ зæрдæйы хицауæй хуыздæр ничи радзурдзæн» (V, 139), – зæгъы Къоста. Фæлæ нæ поэт йæ фыстæджыты æрмæст йæ «зæрдæйы сагъæстæ» нæ дзуры, – йæ фыстæджытæ сты дзырдаивады стыр æнтыст, уыдоны айдæнау зыны йæ рæстæг, йæ уавæр, йæ зонгæты цард, æппынфæстаг, уыдон сты аивадон уацмыстæ, этикæ æмæ эстетикæйы цыбыр трактаттæ.
Курдиат æмæ зонынад æмдыхæй радтой Къостайæн сфæлдыстадон хъомыс. Йæ цæст уыны дардмæ, зилы дæрдтыл, йæ зонд сгары царды æрфытæ, йæ хъуыды иртасы историйы рæзт. Йæ хъуыдæджы цардысты истори æмæ аивады геройтæ, сæ фæлгонцтæ æмæ сæ ныхæстæй ифтонг кодта йæ уацмыстæ. Ирон поэт канд Пушкин, Лермонтов æмæ Некрасовы фæдон нæу. Уый райрæзын кодта стыр критикон идейон æмæ эстетикон традицитæ. Бæрзонд хъуыдытæй æмзæлд кæнынц йæ хицæн уацмыстæ æмæ Гётейы философон поэзи. Къостайæн хицон у Достоевскийы хъуыдыкæнынад. Къоста æмхуызон арф æнкъардта Островскийы аивадон дуне æмæ Чайковскийы «кæлæнгæнæг лирæ», стыр нывгæнджыты дæсныйад æмæ философты логикæ.
Курдиатæн фидауц æмæ тых дæтты поэты æфсарм, йæ бæрн. Къоста йæхи хæсджыныл нымадта адæм æмæ аивады раз. Нæ фыста кад кæнæ пайдайы сæраппонд – «Æз мæ ныхасæй базар никуы кодтон» (V,144), Ирыстоны зондджындæр лæг не скодта йæхицæн нæдæр карьерæ, нæдæр хæдзар. Къостайы зарæг цæуы зæрдæйæ: «Æз фыссын æрмæст, мæ рыст зæрдæйы бауромын мæ бон цы нал вæййы, уый» (V, 144). Фæлæ зæрдæйы æвзагæн йæ зæлынад рухс кæны зонд. Æрдзон тыхæн фæндаг аразы куыст. Къоста тырныдта уымæ, цæмæй æмдзæвгæйы ма уа «иунæг уæлдай зæл, ма уа иунæг зæлцух дæр» (V, 143). Разагьды лæг йæ уацмыстыл куыста зæрингуырдау, ахæм куыст домдта иннæтæй дæр. Уый карз тæрхон рахаста Гаппойы «Гæлæбу»-йæн, схуыдта йæ «сывæллоны дыбал-дыбул» (V, 139). Къоста домы аивадæй фидауц æмæ фыссы: «Цыфæнды тутт декадент дæр у, фæлæ стих хъуамæ амад уа, æнусты йын цы фæтк æвæрд æрцыд, уымæ гæсгæ, науæд уый стих нæу» (V, 139-140). Къæрис æмæ æгъуыз фыстытæ хæссынц знаггад – халынц адæмы эстетикон æнкъарынад, æмæ сын нæй уадзæн æмæ быхсæн.
Аивады бындурон фæтк у мидис æмæ формæйы иудзинад. Аив хуыз вæййы хорз мидисæн. Апп нæй, уæд агъуд цæстсайæн дарæс у. Къоста зæгъы: «Я не поэт... Обольщенный мечтою, я не играю беспечно стихом» (II, 94). Æнæмæтæй стихтæй чи хъазы, уый поэт нæу. Къостайæн æцæгæлон у «тохæй иппæрд зæлты фидауц» (II, 70), уый поэтæй домы романтикон уæлмонц нæ, фæлæ «цард æмæ поэзийы мидис æмæ нысаныл бæстон хъуыды кæнын» (V, 179). Уацмысы æнтыст баргæ у, царды йын цы ахадындзинад ис, уымæй. Къостайæн Лермонтов канд мæлгъæвзаг поэт нæу, фæлæ у «бæллиццаг сæрибары фидиуæг», «стыр æмæ намысы хъуыддагыл тохгæнæг». Грибоедов у канд стыр уацмыс сфæлдисæг нæ, фæлæ, «ног хъуыдыйæ райгуырæн Уæрæсе чи срухс кодта», уый. Дыууæ æнусы астæу декадентон мæнг аивад рæмпæгау сыстад культурæйыл æмæ хордта адæмы удтæ, – уæд Къоста тох кодта æцæг аивадыл, гуманизмы æнусон идейæтыл, адæмондзинадыл.
Мидисджын æмæ фидауцджын у Къостайы аивад. Фæлæ йæ кады мæсыг бирæ хæрзтæй амад у. «Жизнь и поэзия – одно» (В. Жуковский) – ацы намысон фæткæн æппæты ирддæр æвдисæн у Къостайы сфæлдыстадон биографи. Иры поэт уыд активон гуманист, адæмы сæрхъызой, сæ бартыл тохгæнæг. «Поэт всегда с людьми, когда шумит гроза, И песня с бурей вечно сестры» (В. Брюсов. «Кинжал»). Къоста æдзухдæр уыд йæ адæмимæ, суанг, хасты куы уыд, уæддæр. Стыр поэт уыди стыр тохы лæг. Уый ныфсджын æмæ сæрыстырæй фыста:
Я грудью грудь насилия встречаю
И смело всем о правде говорю
(II,102)
Къоста титанау иунæгæй хæцыд паддзахадон системæйы ныхмæ, хурмæ хаста хицауады фыдракæндтæ, æлгъысты хай кодта тæрхоны лæгты, æхсины лæгты, æрцæуæг æлдæртты. Ныфсхаст публицист фыста: хъæуыхицау нын нæ рæстмæ кæны, адæмы æвзæрст не сты, хъæуты сæ æвæры хицауад, уыдон хæрынц къазна, адæмы стигъынц гæртам æмæ хъалонтæй, рахæссынц суанг Сафайы рæхыс дæр (IV, 46, 196). Адæмæн рын сты æфхæрæн митæ – экзекуцитæ (IV, 198). Рæстдзинад æмæ закъон нæй тæрхондоны (IV, 197). Къоста æргом кæны социалон быцæутæ, æвдисы капитал æмæ бынæттон традициты тох (IV, 143).
Къоста æмæ адæмæн æнæуынон уыд æлдарад. Стыр поэт æргом кæны гуырдзыйы æлдæртты фыдæгъдæуттæ æмæ фыдракæндтæ æмæ фыссы: «Ирыстоны йæхи «æлдар», «тауби» æмæ «бадилатæ» чи хоны, уыдон дæр сæ домæнты фæзмынц гуырдзиаг «тавадиты» æмæ «азнауриты», фæлæ, нæ амондæн, сæ къухтæ цыбырдæр сты» (IV, 284). Уыдон нæ кæнынц адæмы мæт, зæхх сæ къухы ис æмæ йæ хæрынц æнæсæрфатæй – уæй йæ кæнынц «æрцæуæг хæддзутæн». «Æлдар фыдлæг у, лæгдзарм тæнæг у, – мæлын кæй фæнды!» – уый у егьау æхсæнадон хæрам, фыдæхы æнхъизæн. Поэмæ «Фатимæ»-йы æлдар Дзамболат у йæ фæлтæры хуызæг, удæй – сау, хъуыддагæй - фыдгæнæг. Адæмы тугвæллойæ чи цæры, уыдонмæ нæй уæздандзинад æмæ патриотизм, Къоста сæ хоны «мидызнæгтæ».
Ирыстоны фыццаг хатт Къоста загьта æргом æмæ хъæрæй: «Æмхуызон (æмбарад) нæ иуæн дæр нæй». Социалон хæрамæн æппæты карздæр азым у «Мæгуыры зарæг». Адæмæн зæхх у сæ дарæг, зæгъы Къоста, æмæ уый фæстæ хъуысы йæ хъарæг: «Байстой нын нæ зæхх». Поэт додой кæны: «Фидар рæхыстæй нын не уæнгтæ сбастой... нæ хæхтæ нын байстой». Æфхæрæг хицауад, хæддзу æлдæрттæ æмæ бынæттон æхсины лæгтæ адæмы цард скодтой зындонæй фыддæр, – уыцы цъулбертыл Къоста калы йæ мæты цæхæртæ æмæ кæны фæдисхъæр. Ирыстоны айнæг риуæй хъуысы хъæрзын – Къоста йын радта поэтикон хъæлæс, адæмы зæрдæ сдзырдта «Ирон фæндыр»- æй.
Дунейы поэзийы традицион у къæс æмæ галуаны темæ. Философ Сенека дзырдта, зæгъгæ, адæймагæн аргъ кæнын хъæуы æрмæст йæ уды хæрзтæн: «Цæрæнуат нæууæй арæзт у æви фæсденджызаг хъулон дурæй, уый хъауджыдæр нæу. Зонут æй, сызгъæрин галуанæй хъæмпсæр агьуысты лæгæн æвзæрдæр нæу». («Письма к Луцилию, VIII, 5). Къæс æмæ галуаны антагонизмæй Петефи скодта патриотизм æмæ тохы зарæг («Дворец и хижина»). Галуан сырæзт хæрамы мулкæй, у тугæйдзаг æмæ бирæ нæ ахæсдзæн, уыйхыгъд хъæмпсæр агьуысты арæх райгуыры пехуымпар. Ацы традици бæрзонддæр систа ирон поэт («Друзьям-приятелям», II, 158): галуантæ арæзт сты цагьарты куыстæй, сæ мулк у тугæйдзаг, сызгъæрин кæм и, уым нæй уарзт, æгъдау æмæ фарн. Социалон ныхмæвæрдтæ афтæ арф ничи æвдыста. Æвæлмон æмæ æввонг царды фæстиуæг у удон хæлддзинад, монон мæгуырад. Къоста хъоды кæны тугцъирты цардыл, халы йын йæ бындур, тох кæны адæмы идеалтыл – намыс, хæдбарад æмæ сæрибарыл.
Къоста рæстдзинад дзырдта æргом æмæ хъæрæй. Хицауады хуыдта тыхгæнæг, æдзæсгом, «æлдариуæггæнæг каннибалтæ (удхортæ), адæймаджы сæрибарæй цæрын, кусын æмæ хæрзтæ кæнын чи нæ уадзы, ахæм фыдгæнджытæ» (V,202). Поэтæн йæ цæстысындз уыдысты хицауады хъузæттæ: дыдзæсгом æмæ къæрцхъус цензортæ, æлхæд редактортæ, уæййаг фыcджытæ, алыхуызон чиновниктæ æмæ æхсины лæгтæ – «охранители основ и устоев существующего порядка». Къоста сын арф иртасы сæ уаг, сæ психологи, сæ куысты хъæд – уыдон æвзæрынц сæ интерестæй, сæ эгоизмæй. Сæ митæ сты фæсдзæуины æлгъаг тактикæ: хицауæн хуыздæр лæггад кæн, æмæ дæм йæ фынгæй хаудзæн уæлдай къæбæр (V, 178). Поэтæн кæд исты зын у, уæд ахæм ницæйаг козбаутимæ тох кæнын. Уыдонмæ нæй æцæг интеллигенцийы æууæлтæ. Генрих Манн фыста: «Хицæутты кастæйы дæлбазыр цы интеллигент балæст, уый гадзрахатæй цæуы зондыл... Зонд халы тыхбары быцæутæ, хæссы æмбарад (равенство)»... Ахæм цæстæнгасæй каст хъуыддагмæ Къоста дæр, фæлæ тохы фæндагыл уый цыди дарддæр æмæ бæрзонддæр. Лæгъз æмæ фæлмæн зарджытæ, хицауы дæлбазыр кæнæ æвæлмон фæллойы руаджы бухъ цард кæмæн ис, уый кæны. Тæдзгæ скъæты лæджы зæрдæйæ æнкъард зарæг кæнæ хъарæг цæуы.
Поэты зæрдæ у рæстæджы уадындз. Рæстæг иугъæдон нæ хæссы – йæ уддзæф куыд у, афтæ зæлы уадындз дæр. Къоста уыд вазыгджын æмæ экспрессивон поэт, зыдта царды цин, бæллыди амондмæ. Хатгай йæ фæндыди Чырыстийау адæмыл уарзт тауын, йæ фарны дзырдæй адæмы æфсымæртæ скæнын, дуне æмæ цард амонды галуан фестын кæнын. Уæд тохгæнæг поэт нал вæййы, фæлæ утопист. Разагьды философтæ мысыдысты, фарн æмæ рæстдзинад кæм ис, ахæм бæстæтæ: «Утопия», «Хуры сахар», «Ног Атлантидæ» æмæ æндæртæ. Утопион бæллицтæй амад у Къостайы æмдзæвгæ «Мне нравится, мой друг...» (II, 74). Ам поэт йæ уарзты бын æмбæхсы йæ маст, фæнды йæ цард, амонд æмæ фидæныл æууæндын, уырны йæ, зæгъгæ, мах зæххыл сараздзыстæм «иу æхсæны галуан» – «один всеобщий храм», уый уыдзæн:
Храм жизни трудовой, насилью недоступный,
Сознательной борьбы, без пыток и крови,
Храм чистой совести и правды неподкупной,
Храм просвещения, свободы и любви.
Ацы фæндтæ сты æрмæст бæллицтæ, фæлæ хицауады ахæм цард нæ хъуыд, æмæ цензурæ строфа мыхуыры нæ ауагьта. Ахæм бæллиццаг галуан уыд реалон ахæстоны (Уæрæсейы) антипод, æмæ дзы тынг фæтарстысты «охранители основ и устоев существующего порядка». Уæд, æвæццæгæн, Къоста арфдæр бамбæрста, йæ бæллицтæ, мæгуыр хъал цы фынтæй у, ахæмтæ кæй сты, уый.
Поэт лæмбынæгдæр акаcт цардмæ. Равзæрста адæмты æууæлтæ. Лæмæгъ æмæ тæссонд чи у, уыдоны сайынц царды цинтæ, æмæ кæнынц цъаммар митæ. Уæздан æмæ æхсарджындæр чи у, уыдон лæууынц хæрам æмæ фыдæхы ныхмæ, фæлæ уæддæр фæстагмæ басæттынц, – уыдон сты царды драмæтæ æмæ трагедиты геройтæ. Æртыккæгтæ уд æмæ зондæй сты фидар, ныфcджынæй цæуынц сæ равзæрст фæндагыл, уыдон сфæлдисынц стыр намысон идейæтæ æмæ рухсадон ахуырад. «Уыдоны нымайынц революционертыл, æмæ – чи хæлæгæй, чи фыдæхæй, чи мæт исыны охыл, чи та, æнусон цагъарады куыстæй, сайынæй, стигъынæй æмæ тыхмитæй цы фæллæйттыл фæхæст, уыдонæй æнæхай куы фæуа, уый тæссæй – архайынц, цæмæй тагьддæр æрцъæл кæной уыцы æнæсæттонты» (V, 154). Генион хъуыдыгæнæг гом кæны социалон хæрамы уидæгтæ, исбоны равзæрд, иртасы быцæутæ æмæ тохы аххоссæгтæ. Ам зыны иу ахcджиаг социалон-философон хъуыды. Революционертæ æрмæст идейæтæ хæссынц. Тох та, идейæтæй йæ удхæссæг чи уыны, йæ давæггаг мулкæн чи тæрсы, уыдон амидин кæнынц. Уыдон сарæзтой ахæстон, дарынц æфхæрæн тыхтæ, «Сыбыры арф æрзæткъахæнты» удхарæй марынц, сæрибар æмæ рæстдзинадыл чи дзуры, уыцы хæрзæджыты; уыдон «цард скодтой хъазæн», уыдонæн сæ цард сси «худинаг, хъахбайдзинад, сыдывд, æнæфсарм æмæ кейфы хъазæн уат». (II, 77) Ахæм цардмæ кæсгæйæ сæууон фæлмау атайы утопистон хъуыды, йæ рыг дæр нал вæййы бæллиццаг аргъуанæн. Адæмы фæлтæртæн хæрам æхсæнады нæй кæрæдзи уарзæн, уым нæй æнцой æмæ фидыд, уым чырыстон быхсынад у цагьары миниуæг, фидыдмæ сидын у æлдарады политикæ. (Утописттæ дæр Хуры сахар коммæгæс фæсдзæуинтæн нæ арæзтой. Кампанелла залымы марын нымайы кады хъуыддагыл, сæлхæр паддзахы раппарын – раст тæрхоныл).
Къоста æрцæуы æндæр хатдзæгмæ: амонд æмæ сæрибарыл тох кæнын хъæуы. «Свободные напевы не гармонируют с бряцанием цепей» (II, 77). Поэт уыны: адæм судзынц тызмæгæй «тугæйдзаг сæуæхсид цины бонæн», уыны, «сæуæхсиды рухс хъазы джебогътыл», хъуысынц фæдисы хъæртæ. Поэт нæ тæрсы уыцы артæй, нæ уромы сæуæхсидхæсджыты. Ирон поэт æмзонд у стыр классиктимæ. В.Гюго фыста Гарибальдимæ: «Ды хæсты лæг нæ дæ, ды тох кæныс сабырадыл (за мир). Цæмæн афтæ у? Уымæн æмæ тох кæныс сæрибарыл. Фыццаг уал сæрибар, уый фæстæ сабырад, фыццаг уал рухс, стæй та цард». Æндæр хатт Гюго зæгьдзæн: «Революци – уый у рæстдзинад. Бартæ цы баррикадæйыл домынц, уый фæстæ скæсы сæуæхид». «Сæрибар у зонды сæйраг нысан, адæймаджы æппæт идеалты сæр, – фыста Генрих Манн. – О, сæрибар у æмбарад». Къоста сæрибары проблемæ æвæрдта уæрæхдæр, æвзæрста йæ арфдæр, фæлæ тохы фæстиуæг бæтты гуманизмы идеалтимæ. «И обновленный мир отдастся вечно миру» – ацы уавæр уыд Къостайы уаз бæллиц. Тохы фæстæ ралæудзæн сæрибар, æмбарад æмæ уарзонады рæстæг – ахæм у поэты социалон хъуыды. Раст у æви нæу, утопистон у æви реалон, уый æндæр хабар у. Нæ хæс у, поэт цы хъуыды кодта, уый рахатын, цæмæ бæллыди, уый зонын.
Къоста поэт уыди, нывæфтыд кодта алыхуызон æнкъарæнтæ, йæ хъуыдыты фæлхъазæнтæ. Нæ йæм уыд бæлвырд политикон программæ, нæ арæзта философон системæ. Уый уыд уарзт æмæ тохы зарæггæнæг. Ацы хицæн æууæлтæ кæрæдзимæ ных нæ лæууынц, стыр удæн уыдон сты æрдзон уавæр. Ян Неруда фыста: Петефи «уыди уарзт, патриотизм æмæ сæрибары æппæты уæлмонцдæр зарæггæнæг... Петефи у, венгриаг литературæ дунейы литературæимæ цы налхъуыт æгънæг бæтты, уый». Стыр поэттæн сæ куыст æмæ сæ нысаниуæг вæййынц æнгæстæ. Яны ныхæстæ комкоммæ хауынц Къостамæ дæр. Уый ирæн цы хæрзтæ фæци, уыдонæн нæй аргь скæнæн. Уый нын базонын кодта нæхи, уый нæ базонын кодта адæмтæн, уый нæм æрбаввахс кодта дунетæ. Йæ аивад сæхтæг æмæ æгънæгау æнгом сбаста ирон культурæ æмæ дунейы культурæ.
Хетæджы-фырт йæ зæрдæмæ тарфæй иста «искæй зынад», дунейы хæрзтæй хуыздæрыл нымадта уарзондзинад. Поэты сфæлдыстад æмткæй у уарзт, патриотизм æмæ сæрибары гимн. Уыцы æртæ хуры нын стъалыдзыгуыр Тæрæзтау æвдисы æмдзæвгæ «Не верь, что я забыл родные наши горы» (II, 132). Лирикæйы æнтысты хъацæн у æргомдзинад (искренность). Къоста у æргомзæрдæ, æмæ йын уыцы хæрзиуæг хурау йæ уацмыстæн дæтты имон лиризм, æхцон зæлынад, йæ хъуыды йын кæны æрдзон æмæ зæрдæзæгъгæ. Къоста йæ уарзоны, йæ хъæу æмæ йæ мæгуыр адæмы хъулон уарзт нæ кæны, зæгъгæ, уæд нæ зынтæй уырнид, дунеты уарзы, уыцы ныхас. Фæлæ стыр поэтæн йæ уарзт дæр стыр æмæ парахат у, ис ын бирæ хуызтæ, тавы хионты, æххæссы дунетыл.
Дунеты уарзын йæ бон у æрмæст æцæг патриотæн. «Æз дæн дунейы гражданин», – дзырдта философ Диоген. Уымæн дуне уыдысты æрмæст грекъаг гыццыл паддзахадтæ. «Иу къуымæн нæ райгуырдтæн æз: мæнæн æгас дуне – фыдыбæстæ» – загьта ромаг философ Сенека («Нравственные письма к Луцилию», 28). Сенекайæн æгас дуне уыд æрмæст Ромы импери. Дуне иу кæй у, уыцы æнкъарынад æцæг æрдзон æмæ хицон уыдис ирон поэтæн. Къоста хицауад æмæ йæ хъузæтты даутæй хъахъхъæдта æппæт кавказæгты, сæ бартæ, сæ намыс, йæ сагъæс уыд хауæггаг украинæгтыл («На чужбине», IV, 303), æндæвта йæ дзыллæты хъысмæт. Поэт иртæста адæмты иумæйаг историон хъысмæт æмæ стыр æнкъарынад систа уæлдæр этикон къæпхæнмæ, скодта йæ æппæтвæрсыг философон æмбарынад.
Весь мир – мой храм, любовь – моя святыня,
Вселенная – отечество мое...
Къоста буц æмæ сæрыстыр уыд ацы миниуæгæй. Поэт фыста: «Эту мысль я высказал, когда писал это стихотворение («Я не пророк...» - Дж.Ш.), с глубоким убеждением, что я уже достиг моим духовным самовоспитанием такой высоты... И часто потом я искренно переживал блаженство сознания такого успеха...» (V, 153). Ацы æнкъарынады раргом стыр поэты гуманизм. «В тюрьме ясней мне чудится свобода... В изгнанье я дороже для народа» – йæхи афтæ æнкъары æрмæст титан. «Гуманисттæ канд сæ философийæ нæ, фæлæ сæхи царды уагæй дæр æвдисынц, адæймаг Хуыцауы æмсæр кæй у, уый». Фæлæ Къостайæн дуне хуымæтæг кувæндон нæу, – уый у куысты æрмадз, æфсарм æмæ ахуырады галуан.
Къоста дунейы лæг сси уымæн, æмæ фыццаджыдæр уыд сыгьдæг ирон лæг, уыд Иры поэт, иры зæхх ын уыд къона, аргъуан æмæ зæппадз. «Ирон фæндыр»-ы ирон цард, ирон удыхъæд, ирон æгъдау нывæфтыд æрцыдысты бæрзонд курдиаты хъомысæй. Къоста адæммæ цы зæрдæ дары, уый у алæмæты фæзынд. Йæ зарæджы сдзырдта иры зæрдæ, йæ зарæг тугау ахъардта адæмы уæнгты. Ф.Достоевский фыста: «Пушкин уарзта адæмы... Пушкин уарзта, адæм цыдæриддæр уарзынц, уый, аргь кодта, адæм аргь цæмæн кæнынц, уымæн... Уый уыд, хуымæтæг лæджы апп æмæ фæлгонцы чи бацыд, ахæм адæймаг». Къоста уыд адæмы туг æмæ стæг, нæ йæ хъуыд адæмы хуызы бацæуын. Ахуыргæндтæ кæрæдзийæ иртасынц поэт æмæ «Чи дæ?»-йы хъайтары, фæлæ адæмы зонды нæ комынц хицæн кæнын. Уый у поэтикон диссаг.
Аивады хуыздæр миниуæг у адæмондзинад. Н.Гоголь Пушкины стырдæр хæрзиуæгыл нымайы уый, æмæ поэт цард æмæ цаутæм кæсы адæмы цæстæй. Ахæм у Къостайы адæмондзинад дæр. Елбыздыхъойы драмæйы хæххон фыййау зæгьы: «Рухсаг уа Къоста – йæ ныхæстæ цыма мæ цардмæ гæсгæ ныффыста» («Дыууæ хойы», IV, 1). Афтæ дзырдта æмæ дзуры алы ирон дæр. Цæуы рæстæг, ивынц цард, культурæ æмæ аивадон традицитæ, фæлæ дзыллæ хурау сæ зæрдæ нæ ивынц Къостайы зарæгыл. Уыцы зарæджы æрвон зæлтæй зæлынц адæмы хъыг, дзыллæйы мæт, арфæйы дзырд.
Дзурынц: Къоста æмхуызон хорз фыста дыууæ æвзагыл. Бынтон афтæ нæу. Къоста адæмон æмæ стыр поэт у «Ирон фæндыр»-æй. Цæмæй стыр поэзи сырæза, уымæн хъæуы райгуырæн зæхх, национ удыхъæд, мадæлон æвзаг. Аивад лæууы ацы æртæ цæджындзыл. И.С.Тургенев фыста С.А. Венгеровмæ: «Я никогда ни одной строки в жизни не напечатал не на русском языке, в противном случае я был бы не художник, просто - дрянь. Как это возможно писать на чужом языке – когда и на своем-то, на родном, едва можно сладить с образами, мыслями и т.д.!» Къостайы уавæр æндæр у: уымæн уырыссаг æвзаг бынтон æцæгæлон нæу, æмæ йæ уырыссаг уацмысты дæр уый нывгæнæг у, æрмæст æндæр æмвæзадыл. Уыдоны зынынц уырыссаг поэтикæйы лæзæрд æууæлтæ,уыдоны зын рахатæн у, кæцон поэт сæ ныффыста, уый. Стыр эстетик фыста: «... поэзии повсюду нужны национальные черты, из которых она исходит». Национ мон у поэзийы уд, уымæн равдисæн ис æрмæст нацийы æвзагыл. «Фатимæ» стыр уацмыс у, фæлæ, йæ персонажтæ ирон кæй не сты, уый хуымæтæджы нæу. Европæйаг поэттæ цæгаткавказæгты кæрæдзийæ кæй нæ иртæстой, иу номæй сæ кæй хуыдтой (черкес), уымæн дæр бындур ис. «Ирон фæндыр»-ы алы æмдзæвгæ дæр амад у хæрдгæ хæлттæй. «Хъуыбады», «Сидзæргæс», «Чи дæ?», «Лæскъдзæрæн», «Уæлмæрдты» – уыдонæн æндæр æвзагыл нæй ныффыссæн, нæй сын ратæлмац кæнæн. Суанг тæлмацы дæснытæн дæр сæ куыст рауад æгъуыз æмæ æбæркад.
Адæмимæ зæрдæбынæй дзурæн ис æрмæст сæхи æвзагыл. Къоста ирон æвзагмæ кæй раздæхт, уымæн уыд национ æмæ историон ахадындзинад. Уыцы хъуыддагæй зынгæ филолог П. Берков скодта стыр зонадон фæлварæн (гипотеза). Уый «Сидзæргæс» æвзары, уаз фæлывд (святая ложь) цы уацмысты æвдыст цæуы, уыдоны рæгьы æмæ йын йæ нывæсты уыны Шекспиры трагизмы тых. Амынд уацмысты нымæцыл ис бафтауæн. Ис æнгæс мотив скæсæйнаг таурæгьты. Мæгуырдзинады æнгæс нывтæ æвдисы каталонийаг зынгæ поэт Джасинт Вердагер (1845-1902). Æрмæст уымæн йæ уацмысы стонгæй «ирвæзæн хос» у зарæг. Мад зæгъы: «Зарын, цæмæй ма кæуа мæ хъæбул». Къостамæ гæсгæ, ирон адæмæн «дойны у аив литературæйæ» (V, 140). Хуымæтæг дойныйæн басæттæн ис сыгъдæг суадонæй, эстетикон дойныйæн – аив зарæгæй. Æмæ Берков æвæры æнæнхъæлæджы цымыдисаг фарст: «Кæд мыййаг Къоста йе 'мдзæвгæйы æвæрдта... ахæм хъуыды, зæгъгæ, ирон адæм, сидзæр сывæллæттау, сæ быцъынæг тонынц сæ мадæлон æвзагыл уды хæлц, литературæ ссарынмæ, æмæ уый та, поэт, уырыссагау фыссы æмæ сæ, сидзæргæс мадау, хъæдурты бæсты адджын бæллицтæй рæвдауы? Æндæр ныхасæй, кæд мыййаг стыр Къоста йæхи нымадта сидзæргæс мадыл?» Æгæр ныфсхаст уацы хъуыды. Фæлæ фæздæг артæй æвзæры. «Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин, куы бафидин искуы мæ хæс» – ацы сагъæс æнцой нæ уагъта Иры поэты. Цыдæриддæр у, уæддæр, адæмæн æцæгæлон æвзагыл чи фыссы, уый сын хъæдурты бæсты дуртæ фыцы.
Бæзнаг сты Къостайы уырыссаг уацмыстæ. Фæлæ ирон адæмæн сæ аивадон стонг басаста «Ирон фæндыр». Поэт йæ уырыссаг уацмыстæ мыхуыры уагъта арæх, куыд сæ фыста, афтæ. «Ирон фæндыр» уадзыныл нæ тагьд кодта – йæ бæрн фылдæр уыд. Куыста йыл зæрингуырдау, суанг рынчындоны дæр. Йæ иу фыстæджы зæгъы: «За время своего лежания я окончательно обработал свои осетинские стихотворения и некоторые из них, говоря не хвалясь, поразительно хороши. Надо будет их издать наконец» (V, 35-36). Æцæг поэт йæхæдæг йæхицæн – æппæты карздæр тæрхонгæнæг. Къоста тыхсти, йæ уырыссаг уацмысты йын цензурæ цы хъуыдытæ нæ уагьта, уыдоныл. Фæлæ «Ирон фæндыр»-æн карз тох кодта йæ алы зæл, йæ алы къæдзыгыл: уый сæрæвæрæн уыд национ литературæйæн. Крыловы баснятæ Къостайы æрмдзæфæй афтæ фæаивдæр сты, æмæ сын нæй тæлмацтæ схонæн. Дидинæг æмæ йæ нывау кæрæдзимæ дард лæууынц «Сидзæргæс» æмæ «В бурю». Поэты уырыссаг æмдзæвгæты бæрæг дары риторикон зæлынад, «Ирон фæндыр»-ы алы дзырд у фæлгонц, алы рæнхъ – ныв. Йæ алы ныхас фестад базырджын æмæ æмбисонд, йæ алы уацмыс сси адæмон.
«Ирон фæндыр» у арвайдæн. Зынынц дзы, ирон царды цыдæриддæр уыдис, уыдон. Афæдзы афонтæ, æрдз æмæ куыст зынынц нывæфтыдæй. Æмткæй дзы уынæм Ирыстоны иугонд ныв, ирон адæмы иумæйаг фæлгонц. Уый у реалистон фæлгонц. Поэт идеализаци нæ кæны йæ адæмы сурæт: сæ зонд, сæ хъаруйы æмрæнхъ сын æргом кæны сæ хъæнтæ дæр.
Къостайы эстетикой хъуыдытæ зынынц йæ фыстæджыты, йæ номарæн æмдзæвгæты. Фæлæ поэты эстетикæ æппæтвæрсыгæй æмæ ирддæрæй разынд «Ирон фæндыр»-ы, йæ сæйраг чиныджы. Ам поэты зонд æмæ зæрдæ зынынц, арвайдæны куыд зыной, афтæ. «Ныстуан»-ы дзырд цæуы поэты бæрныл: поэт у адæмы сæрхъызой æмæ хæсджын у дзыллæтæй. Фæлæ дзы ис арфдæр эстетикон хъуыды: поэт æмæ адæм сты æмуаг, æмзæрдæ; поэзи æвзæры цардæй æмæ у царды хуызæн, хъыгты бæстæйы вæййы хъыгты зарæг.
Стыр лæгты стыр хъуыдытæ вæййынц ирд æмæ хуымæтæг. Зонд æмæ ахуырад цы хатдзæгтæм æрцæуынц, уыдоны вæййы æрмæст «адæмон æмбисонды бæлвырд мидис» (Е. Баратынский). Къостайы алы хъуыды у æмбисонд. «Сагъæс» у хифхæрæн ныхас. Поэт райгонд нæу йæ куыстæй æмæ йæхицæй. Нæу йæ фыды фæдон, равзæрста пехуымпары хъысмæт – удхары фæндаг (Кæс Лермонтовы «Пророк»). Къоста йæ равдыста иу строфайæ. «Хъæубæстæй – хъоды, Æмгартимæ – сырд...». Вазыгджын вæййынц поэт æмæ адæмы ахастытæ. Æндзыг адæм æмæ сабыр æмгартæм тохгæнæг поэт фæкæсы æнцойхалæг. Фæдисы цырагъ чи судзы, уымæн тæрсынц йæ зынгæй æмæ йæ нæ быхсынц. Зын у уыдон базмæлын кæнын, Къостайы хъуыды цæуы йæ логикон кæронмæ:
Мæ зонд, мæ фæндыл
Нæ лæууы кæстæр,
Кæстæр мæ фæдыл
Нæ цæуы хæстмæ.
Поэт йæ кæстæрты Донайы хæстмæ нæ хоны. Къоста сиды тохмæ – рухс, сæрибар æмæ æмбарады сæраппонд. (Пушкин дæр сидт: «Восстаньте, падшие рабы!»). Нæ судзы уыцы тох, æмæ поэт ис уæззау психологон уавæры:
Бæсты сæрвæлтау
Нæ кæлы мæ туг,
Хæссын кьæлæтау
Цъагъайраджы дуг!..
Хуымæтæг уацмысы нывæфтыд æрцыд поэт-патриоты хъысмæт, йæ уавæр, йæ уды хъизæмар. Къостайы хъуыды æвдисы бæрзонд трагизм, æргом кæны поэты этикон æмæ æхсæнадон нысан. Къостайы идеал у тохы поэт, тохы адæймаг. Уымæн Чырысти дæр у адæймаг («Се человек»), æмæ уый фæдзæхсы апостолтæн: «За правду выступив на бой, Не бойтесь жертвовать собой...» (III, 111). Мæнæ адæймаг у тохгæнæг гуманист: «Трудящего зовите другом... Пошлите узнику привет...» Ахст та уыдысты, сæрибары фидиуæг чи уыдис, уыдон.
Поэт-гуманист комкоммæ гæрзифтонг тохмæ нæ сиды. Къоста, цы уыны, уый æнкъары; цы 'нкъары, уый дзуры æмæ йæ нывæфтыд кæны.
Алæмæты сконд у чысыл поэмæ «Хъуыбады». Йæ сюжет у фæндырдзæгъдæджы хъысмæт. Йæ мидис – арвау æгæрон, зæххау – хъæздыг æмæ алыхуызон. Сидзæр æмæ фыййауы цард цы нывты æвдыст цæуы, уыдон сты реалон, фæлæ æвирхъау. «Хæфсытæ уасыд йæ къахы скъуыдтæй» – ахæм поэтикон фæлгонц нæй Босхы нывты дæр æмæ Дантейы «Зындоны» дæр. 4-5-æм строфаты ирон карз æлгъыстытæ фестынц тæригъæд æмæ уарзты ныхæстæ – лиризмы кæлæнтæ. Митуард æмæ зарды æмзæлдæй зындоны уавæр фесты дзæнæтон дуне. Йæ салд æрчъийæ фосæн фæсал чи ласы, уый зæххон лæг нæу, уый бады зæдты уæлейæ. Стонг æмæ уысмæннадæй чи зары, уый нæртондæр у трагикон Сырдонæй. Лиризм бацæуы йæ тæмæны – уынæм адæймаг æмæ æрдзы иудзинад. Уыцы хæстæгад поэты æрмдзæфæй сси мифон æнкъарынад. Хуымæтæг поэзийы адæймаг уарзы æрдз, æмбары йын йæ улæфт. Алæмæт поэзийы адæймаджы уарзынц хæхтæ, къæдзæхтæ, æгомыг бæлас. Ахæм æнкъарынадæй æвзæрынц уаз æмæ имон тæлмæнтæ. Фæлæ æнахуыр уарзты диссæгтæ цæуынц дарддæр, гом кæнынц ног диссæгтæ. Къæдзæхтæ æмæ бæлас æгомыг сты, фæлæ зарынц – зарынц фыййауæн. Зарынц ын «сæ сусæг ныхас». Ам нæй олицетворени. Ам сæнтыст æрвон миф, æцæг та йæ скæны генион поэзи.
Лирикон нывтæй райрæзынц эстетикон хъуыдытæ. Цæуыл у фыййау-поэты зарæг? Цы у йæ аивады мидис?
Цæргæсы бæллын,
Уæларвы нæрын,
Дымгæйы хъарæг,
Цæф сæгуыты маст,
Æхсæрдзæны хъаст –
Фыййауы зарæг...
Ацы нымады алы æмбарынад дæр у хицæн дуне, ис ын символон нысаниуæг, æмткæй та æргом кæнынц зарæг-поэзийы мидис. Сæрибар, тох, змæлд, тæригъæд, æрдзы фидауц – уыдонæй рæзы зарæг, аивады мидис. Йæ нысан та сты фыййауы сæнттæ, адæмы æнусон бæллицтæ. Уыдонæн ис реалон мидис æмæ бæлвырд кæнынц симвæлон фæлгонцты нысаниуæг. Фæрныг царды æууæлтæн бындур у сæрибары дуг.
Уацмысы ногæй нывæфтыд цæуы Хъуыбадыйæн йæ дарддæры хъысмæт, йæ цæугæ цард. Ацы сюжетон уаджы алы ныхас дæр у хигъæдон æмбисонд æмæ æвдисы царды быцæутæ, царды философи. Ам дæр та драмон нывты фæстæ ныхас цæуы аивадыл. Хъуыбады сси профессион фæндырдзæгьæг. Йæ зондахаст æмæ йæ аивады рæзтæн ныр ис рæстæг æмæ дæрддзæг. Бирæ федта, бирæ бавзæрста, æмæ хъæздыгдæр кæны йæ аивад. Къоста ма ацы хайы рæгъмæ хæссы аивады иу ахсджиаг миниуæг: поэзи кæм худын кæны, кæм та кæуын. Номдзыд эстетик Буало фыста: «Как счастлив тот поэт, чей стих, живой и гибкий, умеет воплотить и слезы и улыбки». Хъуыбады уыд уыцы амондджынтæй. Ахæм уыд Къоста йæхæдæг дæр. Фæлæ уыимæ уæззау æмæ трагикон уыд сæ царды кæрон.
Поэт адæмимæ баст у туг æмæ зæрдæйы уидæгтæй. Пушкин йæ хъæлæс хуыдта йæ адæмы зæрдæйы азæлд. Афтæ у Къостайы хъæлæс дæр. Йæ адæмондзинад у æмбисондаг. Поэт æй йæхæдæг æргом кæны «Ныфс»-ы. Поэт йæ фыдимæ кæны зæрдæбын ныхас, хуымæтæг лæгæн амоны йæ куысты хъæд, æргом ын кæны аивады æрдз. Ныхас æмæ фæлгонцтæ – хуымæтæг, ирд, цæстуынгæ; хъуыдытæ – философон, сæ мидæг – эстетикон трактатты мидис. Поэт йæ куыст бары зæхкусæджы куыстимæ. Зонд – галтæ, фæндыр – гутон, зарæг – хоры конд. Фæсномыг ныхасы символтæй поэты хъуыды скодта мифон поэзи. Поэт цас стырдæр уа, уыйас йæ зæрдæйæн адæмты зæрдæтимæ ис фылдæр ныдзæвæнтæ, уыйас йæ зонды фылдæр хæссы дунеты зонд. Къоста буддизмы канонтæ зыдтаид, уый мæ нæ уырны. Хуыцауысконд зарæджы Буддæ йæхи хоны хуымгæнæг:
Вера – зерно, воздержание – дождь,
Мудрость – ярмо и плуг мой,
Стыд – мое дышло, упряжь – мысль,
Память – мой кнут и лемех...
Мужество – вот мои быки,
Что везут к отдохновенью...
Вот как пашется эта пашня.
Родит же она бессмертье.
Ацы суттайы буддизмы дин æвæры йæ этикон домæнтæ. Буддæ хуыцау у, Къоста – поэт. Къостайы ныхас у ирддæр, бæлвырддæр, куырыхондæр. Поэт этикæ бæтты эстетикæимæ, æфсармы куыстæн дæтты нысан, кæны йæ мидисджын. Поэтæн йæ тыллæг æнæрцæугæ æнæмæлæт (бессмертье) нæу, фæлæ реалон хæрзиуæг, æцæг исбон – «нæ бæсты сагъæстæ». Буддæ æрмæст йæхи кой кæны. Поэт йæхи æнæ адæм нæ хаты, йæхи сæ нæ иртасы. Цы йæм ис, уый – адæмæй, цы кæны, уый – адæмæн.
Нæ дзыллæйы зæрдæ –
Мæ хуымгæнды хай,
Нæ бæсты сагьæстæ –
Мæ фæззыгон най.
Поэт адæмы зæрдæйы, бæркадджын зæххы, тауы фарны тауинаг, уырдыгæй исы зонды тыллæг – Иры æнусон сагьæстæ. Хъæздыг æмæ бонджын у Къоста. Уый гигант у. Уый у хур æмæ дзырды бардуаг. «Истинные и величайшие гении торжествуют над теми трудностями, о которые спотыкаются другие, – фыссы Сент-Бев. – Данте, Шекспир и Мильтон сумели достичь вершины и создать непреходящие творения вопреки всяким помехам, гонениям и житейским бурям». Сæ фæдон у Къоста дæр, фыдæвзарæнты нæ басаст уый дæр, хасты дæр зарыд сæрибарæй, уæлмонцæй, ныфсхастæй. Æгæрон уыд йæ курдиат, æмæ йæ бон уыд зæгъын сæрыстырæй: «Хæдтулгæ – мæ уæрдон, Мæ фæндаг – уæрæх». Аивад æмæ Хуры бардуаг Аполлон уæлæрвты тахт зæрин файтоныл, ирон поэтæн йæ курдиат уыдис хæдтулгæ уæрдон æмæ зæххыл цыди сæрибарæй – цæлхдур æй нæ урæдта. Уый хаста æмæ хæссы рухс, уый дæтты цард ирон фарнæн, йæ тынтæй рæзы нæ монон культурæ, фидар кæны нæ удварн.
Къоста уыди ныфсы лæг, уыди цæугæ мæсыг. Уыди хивæнд, æнæсæттон. Дыккаг хатт æй Херсонмæ куы ахастой, уæд æфхæрджытæн дзуапп радта æмбисонд «Уайдзæф»-æй (Фыста йæ фыстæджы: «...басня «Уайдзæф» очень кстати подтвердит мою неисправимость» V, 165). Хаст, æфхæрд, мæгуырдзинад – ницы йæ саста. Уый уыди зæххон Прометей. Нывгæнджытæ йæ арæх æвдисынц мæгуыр, æргъæвст æмæ тæригъæддагæй. Поэт сыл худы йæ кады бæрзæндæй. Йæ заманы ахæм тæригъæдгæнджытæн сæрыстырæй загьта: «Оставьте пустое стенанье, советы и вздохи по мне!..» (II, 160). Къоста разы уыд йæ цардæй. «Додой» æмæ «Катай» чи фыста, уый хъайтарты хъайтар уыд. Йæ цард æмæ йæ дзырд йæ фæстагæтты кæнынц сæрыстыр, ныфсхаст æмæ разæнгард.
Къостайы фæстаг ныстуан уыдис «Балцы зарæг». Уы у гимн æмæ фæдзæхст. Йæ ном у символон: адæмы историон цард у балц. Поэт загьта, адæмы сæ историон фæндагыл цы хъæуы, уый. Ирон адæмæн фыццаг хатт Къоста загъта бæлвырдæй, æфсымæртæ кæй сты æмæ сæ иудзинад кæй хъæуы, уыцы хъуыды: æрмæст афтæмæй ис балцы цæуæн историйы тæссаг фæндæгтыл. Рухсмæ цæуæн и æнгомæй – æмзонд, æмзæрдæйæ. Куыст, ахуырад æмæ тохы нысан хъуамæ уой адæмы идеалтæ, хъуамæ уой дзыллæйы номæй æмæ дзыллæйы сæраппонд, – афтæ домынц гуманизмы закъонтæ. Къостайы этикæйы бæрзонд фæтк рæстдзинад (правда и справедливость). Æмбарад кæм нæй, уым нæй рæстдзинад. Лæгæн дæр æмæ адæмæн дæр хъуамæ уарзон уа рæстдзинад – æрмæст ахæм зонд æмæ зæрдæйæ ис фæндаг скæнæн фидæнмæ. Ацы къорд æмбарынадæй Къоста скодта ирон национ идейæ, уый æмуаг гуманизмы идейæтимæ.
1999 азы июнь.
(Источник – Осетинская филология: история и современность: Сб. науч. тр. / под ред. проф. Ш.Ф.Джикаева; Сев.-Осет. гос ун-т им. К.Л. Хетагурова.– Владикавказ, 1999.)