М О Я    О С Е Т И Я



Малоизвестные публикации

ЦЪÆХЪАЛ

Фæлорс мæйæ — арви кизгæ,
Тунтæ нивæндгæй,
Исцудæй бæрзонд, æрттевгæ,
Хонхмæ баходгæй...
Гъулæг неуй дæлбун коми
æхсæйвон цæхъал,
Цæвуй æхе æмир къуми
Дорин къæдзæхбæл...
Йе неуй æма зин хъурми
Гъæр кæнуй æнкъард:
«Мах, цæхъалтæ, мæнæ коми
Хæссæн лæги мард...
Тар æфцæгбæл тар изæрæй
Йе, цæугæй бæхбæл,
Мæхъæлони циргь хъæмайæй
Райста йæ адзал.
Донæй инод уой мард гъостæ,
Инод æ гьæлæс;
Баймирæнцæ уой цæститæ,
Баймирæй йе 'нгæс...»
Пурф кæнунцæ сæ фур мæстæй
Листæг тьинггитæ,
Цума хауй йесге цæстæй

Ирд цæстисугтæ.
Уотæ кудтæй уазал хъурми
Терки зуст цæхъал,
Цæвгæй æхе æмир къуми
Дорин къæдзæхбæл...
Фæлорс мæйæ - æрвти кизгæ,
Тунтæ мивæндгæй,
Исцудæй бæрзонд, æрттевгæ,
Хонхмæ баходгæй.
1907

 

ВОЛНА

Дочь небес, луна сияет
В голубой ночи,
Над горами рассыпает
Бледные лучи...
А на дне глухой теснины,
Злой тоски полна,
О немые скалы бьется
Темная волна.
И шумит она печально
Далеко внизу:
«Я по черному ущелью
Мертвеца несу...
На далеком перевале
На исходе дня,
Сталью вражеской пронзенный,
Он упал с коня.
И не слышит он, как плещут
Волны без конца,
Как, холодные, стекают
С мертвого лица...
Он не слышит, он не видит,
Взор его погас,
Блещут брызги, словно слезы
У незрячих глаз...»
Вот о чем шумит угрюмо
Терека волна
И во тьме о скалы бьется,
Злой тоски полна...
Дочь небес, луна сияет
В голубой ночи,
Над горами рассыпает
Бледные лучи.

1907

МЕЖДУ  ПРОЧИМ

Виды чудные повсюду
Уловляю взором жадным,
Здесь громады скал угрюмых,
Дальше дремлет лес сосновый.
Шум мятежных водопадов,
Оглушая всю окрестность,
Будит дух борьбы великой,
Наполняет грудь протестом.
И угрюмой красотой
Поражают взор контрастом,
Что на диво человеку
Создаются здесь природой.
Взглянешь вверх — блестят на солнце
Льдинки сказочным алмазом,
А внизу цветет, пестрея,
Луг с душистыми цветами,
И, кивая головой,
Шепчут юные цветочки:
«Ах, как блещут, как красивы
Эти сказочные льдинки.
Если б были мы с крыльями.
То давно бы к ним взлетели,
Чтоб, любя их, восхищаться
Их лазурной красотой.
Ближе были бы и к солнцу.
Да и воздух там свежее,
Чище, легче и прозрачней,
Если б крылья мы имели,
То давно бы к ним взлетели,

Чем в долине этой жаркой...»
Но и льдинкам также скучно,
И, глядя на луг цветущий
С высоты своей холодной,
Мыслят с тайною досадой:
«Хорошо бы вниз скатиться
К вешним аленьким цветочкам
И, целуясь с ними нежно,
Так сиять на солнце вечном.
Здесь же холодно и скучно,
Одиноки мы и бедны,—
Светит солнце и смеется,
Но не греет нас любовью».
Слыша речь цветов и льдинок,
Ветер вольный, ветер буйный,
Колыхая травку нежно,
Распевает песнь такую:
«Не расти цветам душистым
На высоких синих льдинах,
Сгинут бедные, увянут
Там от холода и стужи».

 

ПОД    НОВЫЙ    ГОД

Слышишь, друг, пробил уныло
Час последний, роковой,—
И, вздохнувши, канул в вечность
Год, истерзанный борьбой.
Много вынес он страданий,
Много жгучих слез пролил
О сынах своих погибших
В битве с царством темных сил...
Но неся свой крест тяжелый,
Посреди земных тревог,
Верил он в звезду свободы,
Верил свято, как пророк...
Выходи ж   на смену, витязь,
Витязь смелый, молодой,
И с огнем любви и мира
Ты вступи с неправдой в бой!..

 

МАЛЕНЬКИЙ ФЕЛЬЕТОН

***
Ты с тоскою сердечной взираешь
На кровавую бойню людей,—
И, в душе сожалея, теряешь
Веру в царство заветных идей...
Нет... Не бойся, мой друг благородный..
Не печалься, не сетуй, что мы
Вновь окутаны мглою холодной:
Свет сильней угрожающей тьмы.

ПОДВИГ
(Отрывок из поэмы «Кавказ»)

I
Забыв зловещее волненье,
Вражды змеиное шипенье,
У врат Дарьяла город спал;
Его полмесяц освещал.
Внимая Терека рыданью,
Держа коней своих в тиши,
Толпой стояли ингуши;
Порой их чуткое вниманье
Безвестный выстрел привлекал.
Вдруг с обнаженною головкой,
С лицом растерянным, с винтовкой,
Пред ними юноша предстал.
И все, что в городе изведал,
С утра до ночи пережил,
Он соплеменникам поведал
При свете трепетном светил:

II
«Свидетель бог — его рукою
От смерти верной я спасен.
Нас было несколько. Толпою
Наш дом был утром окружен.
Ках в час вечерний волчий вой,
Когда они, добычу чуя,
К ней рвутся, рвутся торжествуя,
К нам доносился крик людской.
Под пенье черных пуль — признаться —
Нам голос смерти слышен был,—
И вот решились защищаться
Мы до последних наших сил.
Но рок бессмысленный, внимая
Веленью низменных сердец,
Готовил, воздух накаляя,
Защите нашей злой конец.
Зловещий крик вокруг раздался,
И очутились мы в огне,
Столбом кровавым дым поднялся
К небесной чистой вышине...
Я спасся бегством, но другие
Ждут смерти злой, оставшись там,
И шлют о помощи немые
Молитвы к дальним небесам...»

III
Не туча гуннская несется,
Пустив в тревожный бег коней,
На подвиг вынесть пленных рвется
Отряд отважных ингушей.
Их крик воинственный и дикий
Ночные тени напугал.
А в небе месяц одинокий,
Плывя, таинственно мерцал.
Казалось, думал он, что ложны
Земли волненья и дела,
Что люди жалки и ничтожны,
Что гибнет правда в бездне зла.

 

ДЗИРАСКА

На высях Дигории дальной,
Где воды Хареса шумят,
Где глетчер блестит изумрудом
В объятиях горных громад,—
Из недр неизведанных бьется
Дзираска — целебный родник.
Вокруг великаны-утесы,
Мир божий задумчив и дик.
Туда бы, туда бы умчаться
Из этой больницы глухой,
Чтоб грудь оживилась больная
Дзираски целебной струей.

 

 

ФИЦЦАГ МÆЛГЪÆ

Зæнхкосæг:
Фусун кæнуй цæгати
Мартьий мегъæ нурма:
æстонг цæргæс мæгати
Нæма стæфуй, нæма...
Зиннунцæ ма уорс меттæ
æндзæрти тæлмитæй, —
Лæуунцæ ма йех-хедтæ
Уæлдæнттæ рæнгъитæй...
Нурма гъизуй уæл рагътæ
Фуд уадæ æнæвгъау,
Уæд ду, мæлгъæ, ци 'ртахтæ
Нæ хонхмæ рагацау!
Ци 'римистай де 'нкъарди,
Фæсденгизтæ цæргæй?
Не 'ронх кæнуй цæгати
Фидон бæстæ, 'цæгæй...
Алл и 'взагæй абони
Уæл назу ду цæгъдис, —
Дæлкъæбурмæ — донгони
Фиййауи исæрхис...
Нæ тæрси ду адзалæй,
Тæрсун дин æз уæддæр:
æстонг æма уазалæй
Ку фесæфа дæ сæр.
Мæлгъæ:
Уазал æма æстонгæй
Ма тæрсæ, мæ хæлар, —
Рохс уалдзæг хуæрзефтонгæй
Хæссуй дин нур мæ зар...
Кæд ма тъизуй и мартъи,
Кæд ма тьифсуй и бон,
Хæссун уæддæр мæ зарди
Зуймон гъизтæн кæрон!..

1927

 

ПЕРВЫЙ   СОЛОВЕЙ

Землепашец:

Еще весна кочует
В далекой стылой мгле,
Еще орел не чует
Добычи на земле...
Еще хребты под снегом
Угрюмы и пусты,
Еще стоят по рекам
Ледовые мосты.

И март еще бураном
В горах не отсвистел...
Что ж, соловей, так рано
Домой ты прилетел?

Иль тосковал в разлуке
В заморской стороне?
Или мечтал на юге
О северной весне?

Твой голос заискрится,
Звеня на все лады —
И пастухам не спится
До утренней звезды...

Пусть смел, пусть равнодушен
Ты к смерти и к судьбе —
Боюсь, голодной стужи
Не пережить тебе...

Соловей:

Меня не испугает
Суровость зимних дней.
Смотри: весна шагает
За песнею моей.

Пусть мартовская вьюга
Скулит, как пес, в лесу —
Я вместе с песней югя
Конец   зиме нгсу!..

 

1927

 

СКАЗАНИЕ   О   НАРТАХ

Взяв доспехи боевые,
В дальний балц пустился раз
На коне своем Арфане
Славный витязь нарт Батраз.
Перед ним чернели горы,
Точно полчище богов,
Что застыли в час испуга
В дымке серых облаков.
Едет парт, собой любуясь,
Равных нет ему в горах.
Дышит конь его отвагой,
Конь, испытанный в боях.
Там, где ключ, не   умолкая,
Близ дороги вдаль бежит,
Видит нарт, на повороте
Сумка горская лежит...
Тронул он находку плетью,
Но не смог ее поднять,
«Видно, хочет рок со мною
Шутку глупую сыграть...»—
Так подумав, нарт слезает
С быстроногого коня.
К сумке странной он подходит,
Улыбаясь и шутя.
Сдвинуть сумочку руками
Долго силился Батраз,
Но, увы, позор досады
Испытал на этот раз.
Сумка нарту не поддалась,
Он поднять ее не смог.
Не случайно эту шутку
С ним сыграл безумный рок.
Вот идет к нему навстречу
С длинным посохом старик.
Тяжела его походка,
Строг его угрюмый лик. —
Что за сумка это, старец?
Вопрошает нарт Батраз.—
Не таит ли в ней немую
Силу гор своих Кавказ?
Молвил старец: «В ней таится
Мощь трудящихся людей,
Эта мощь неодолима —
Не тебе тягаться с ней».
И пошел старик, махнувши
Безнадежною рукой.
Молча витязь пораженный
Вслед глядел ему с тоской...

 

К   САРМАТУ

Поверь, Сармат, пытая очи,
В тиши беседуя с собой,
Сидел вчера до поздней ночи
Над темой, заданной тобой...
Я цепь живых воспоминаний
Пытался честно уловить —
Она терялася в тумане
И обрывалася, как нить.
Плетется жизнь унылым роком
Из тьмы докучливых интриг...
Легко ль измерить море оком
За краткий час, за краткий миг?
Когда полуночной порою
В бессонный час во тьме немой
Встают угрюмою толпою
Былого тени предо мной,
Я стих небрежный им слагаю,
Стараюсь песню распевать,
Чтоб, ею душу ободряя,
Виденья ночи запугать...
По дебрям прошлого скитаться
Не заставляй меня, Сармат,—
Не заставляй меня пытаться
Былое вновь воспоминать.

 

ПАУК

(Рассказ сумасшедшего)

— Когда я проснулся в новой своей квар­тирке в первый день после перехода туда,— так начал свой рассказ сумасшедший,— было уже ровно девять часов. Взглянув на потолок, я увидел такую картину: в широко и причуд­лив в расставленной паутине, свернувшись в неподвижную желтую точку, величиною в три раза больше кукурузного зерна, прямо над моей головой висел паук. Признаться, какое-то крайне неприятное ощущение пробежало по всем моим нервам при виде этого малень­кого кровопийцы. Невольно отвернувшись в сторону, я стал поспешно одеваться. Вдруг что-то тревожно зажужжало в комнате. Это была обыкновенная черная муха: попав в па­утину и запутавшись в ней, она лихорадочно билась, тщетно силясь вырваться на свободу.
Не успел я сделать и шага, чтобы спасти несчастную муху, как вдруг паук, накинув­шись па псе, стал опутывать ее нитями паути­ны и затем убил ее с помощью своего смерто­носного яда. Спустя минуту, паук, подняв­шись вершка на два повыше, снова свернулся в желтую неподвижную точку, а муха уже безжизненным трупом висела под ним в воз­духе.
Я был возмущен. У меня даже появилось неудержимое желание одним ударом   уничтожить того, кто так безжалостно на моих гла­зах умертвил живую тварь в угоду своего не­насытного чрева. Я схватил со стены грязное полотенце и ударил им по паутине. Она разо­рвалась и превратилась в разрозненные вися­чие нити, но паук остался цел и невредим. Упав на пол, он быстро спрятался за койкой. Я, конечно, мог бы разыскать и убить его... но произошло нечто неожиданное: во мне заше­велилось чувство жалости.
«Паук уничтожил муху, а я хочу уничто­жить паука... Как смешно и глупо это,— по­думал я невольно, и мне стало жаль не только паука, но и самого себя. И в самом деле— разве одни только пауки живут этой хищни­ческой жизнью? — Так живут вес: и звери, и птицы, и люди. История человечества говорит о том, что богатство и имущество одних на-родпостей создавались путем «поглощения» ими других.
Стоны и рыдания побежденных заглушают­ся диким гулом пиршества победителей и те­перь... Где же правда здесь?»
При этих словах сумасшедший поднялся со скамьи, вытер платком выступивший на лбу горячий пот, раздраженно стал расхаживать по комнате.
—      А скажите нам,— обратился к нему док­тор Эльсен, который с особым вниманием слушал сто рассказ,— пришлось ли вам видеть
еще этого паука после того, как вы уничтожи­ли его паутину?
Сумасшедший быстро повернулся в сторону доктора.
—      Что вы сказали, доктор? — проговорил он как-то нервно и растерянно.
Тот повторил свой вопрос.

1. Видите ли, господин доктор,— ответил сумасшедший,— боясь смерти со стороны па­ука, я на второй день покинул свою квартиру. Но это не спасло меня. Паук до сих пор про­должает мстить мне.
2. В чем же выражается эта месть? — удив­ленно спросил доктор Эльсен.
3. А вот в чем,— последовал ответ,— часто мне снится комнатка с уничтоженной в ней паутиной. Из-под койки выползает паук и большими печальными глазами долго и при­стально смотрит на меня. О, этот взгляд ог­нем упрека жжет мне душу. Но чаще всего бывает так: паук превращается в какое-то страшное чудовище с пылающей пастью и яростно набрасывается па меня. Вот, г. док­тор, в этом выражается месть паука.

Сказав это, сумасшедший умолк и снова бы­стро и нервно стал расхаживать   по комнате.
—      Болезнь его неизлечима,— сказал доктор после некоторого молчания и, поднявшись со скамьи, направился к двери.
Мы все, за исключением сумасшедшего, по­следовали за ним.
Дней через несколько после этого я прохо­дил по главной улице города. Было тепло и солнечно. Под неугомонный шум трамваев, фаэтонов, автомобилей там и сям пестрели кучки нарядно одетых людей. Одни гуляли, дру­гие, сидя или стоя, читали свежие телеграм­мы о военных действиях.
Вдруг мое внимание было привлечено чело­веком, без шапки и в одной рубашке, бежав­шим по мостовой с диким, душу раздираю­щим криком: «Паук! Паук!»
Два городовых, загородив ему дорогу за­держали его. Минута - и задержанный был уже окружен тесной и плотной толпой любо­пытных.
— Несчастный, несчастный! — раздавались голоса.— Надо отвезти его в больницу
В несчастном я узнал сумасшедшего рас­сказавшего нам в присутствии доктора Эльссона историю про паука.

 

БИРÆГЪ
(Хуæнхаг радзурд)

Зæнхмегъæ бæзгин бадт æркодта отари аллифарс. Еу къуар сардзиней бæрцæмæ зин адтæй равзарунмæ ести. Гъæдæ, къолтæ æма будур мегьи буни фæцæнцæ. Отармæ хæстæг игъустæй дони сæр-сæр, фал зингæ ба нæ кодта дон дæр. Фиййау Дзанбол раскъардта æ дзогæ. Арæхъи тегьи уæнгæ, скъæрунмæ ин æнхусгæнгæ, ниццудтæн æ хæццæ æз дæр.
Фустæ ку ниуурдуг кодтонцæ арæхъи фахсбæл, уæд Дзанбол æрлæудтæй, æриста хъримаг йе усхъæй æма 'й сиргъувта.

1. Ци кæнис? — бафарстон æй æз.
2. Далæ мед арæхъ еу цъæх цидæр, мегъæнхуз, дума фустæрдæмæ буруй æ фазæбæл, отæ 'нгъæлун.

Æдзинæг никкастæн æз дæр арæхъмæ. æцæгæй, еу тум-бул цидæр мегьи хурфæй тухзиндæ кодта.

1. Дорæй, къодахæй — ести разиндзæнæй, — загьтон Дзанболæн.
2. Нæ, - зæгъгæ, батилдта йе æ сæр, — берæгъ униау æй. Мегъæ бони фазæбæл бургæй лæборагæ 'й, — отæ зæгъ-гæй, Дзанбол нигъгъавта æндаргмæ. Хъримаг фæкъкъипп кодта, фал не систа.
3. Куйтæ дæ бахуæрæнтæ! — сдзурдта мæстгун гьæлæ-сæй Дзанбол. Хъримаг нæуæгæй сиргъувунмæ куд гьавта йе, отæ фустæ фезнæт æнцæ, гургургæнгæ фæстæмæ фахс­бæл исхæрд кодтонцæ.
4. Гъей! Гъей! — нигъгьæр кодта Дзанбол æ гъæлæси-дзаг. Идард рандæй еци гъæр. Омæн дзуаппæн инод, фал рæсугьд низзардта тар гъæди зæгъæндор.

Фустæ фæстæмæ отари смедæг æнцæ. Рацудан мах дæр тагъдгомау сæ фæсте. Стур цъæххуз къода куй гъæр рæйгæ нæ размæ рауадæй отарæй — æвæдзи, фусти згулимæ нис-хъæтæг æй е дæр. æрхъæрдтан отармæ. Уалæнги зæнхмегъæ дæр æхе есун байдæдта. Бон кодта ирдæй ирддæр. Фустæ бакьупхæ æнцæ скъæти фарсмæ æма знæт кæсæ кодтонцæ.
—     Раскъæрæ сæ, — загьта мин Дзанбол, æхуæдæгга æр­
лæудтæй фусти рацæуæнбæл еуварс.
Фустæ радæргъæмæнцæ æ рæзти; нимайун сæ байдæдта.
Мæ фустæй еу гъæуй, — загьта Дзанбол, нимад ку фæцæй, уæд. — Уайтæккидæр, берæгь ке адтæй, ой базуд-тон, — отæ зæгьгæй, йе еу усмæ зæнхæмæ кæсгæй балæуд-тæй, уæдта æриста хъримаг æ рагъæй æма 'й дорбæл æ тухæй ниццавта. Хъримаг басастæй — дууердиги æ гъæдæ ферхъез æй, æ кеми нæбал адтæй сампæл дæр, æвæдзи.
Дзаума ку нæ бæзза, уæд даруйнаг нæй, — загьта Дзанбол æма фусти фæсте ранæхстæр æй.
Кæсгæ имæ байзадтæн æз дæр.

ЕНЦЕГ
(Короленки таус)

Багъудæй мæ еухат балци бакæнун Волги ордæг. Гъе дин бæсти къум! æнкъард фæккæсдзæнæй еци бæстæ, мæнау урух будуртæ æма фæтæн конд хумтæбæл ка сахур æй, омæ. Гъæдтæ — талингæ, тумугъ, мед гъæдтæ — æмбуд цæдтæ (цадитæ), дæнттæ цæунцæ бор æма лæкъун... æнкъард, æнæ таведзæ кæсунцæ гъæдтон адæм дæр. Фал сæ хæццæ дзо-рун ку равзарай, уæдта адæм куц уа, етæ дæр — отæ. Кæд ма æнцæ хуæздæр, хæлардæр. æз фæлладæй нигæмæ ку рацудтæн, уæд хор дæр æркъолæй гъæдæрдæмæ.
æзменси цæндæбæл æз фæууидтон кæсалгдзауи цолахъ — «ботничок», цолахъи рази ба бæгъæнвад астанзон кизгæ архайдта цолахъи аразæн æма никкидæр ма цæйдæрти хæццæ. Кизгæ ми æвеппайди ку фæттæрса, зæгъгæ, изол-гомау æрлæудтæн. Тæрсагæ 'й гъæдтон адæм. Берæ хæтти сувæллæнтти æз фæттæрсун кодтон мæ горæттаг уинд æма дарæсæй раст мæнæ цъеути къуарау.
æдæуагæ, кизгæ мæмæ ку фенгаст æй, уæд æ цъæх цæ-ститæ æваст фæттумбул æнцæ, æ билтæ фæббундæр код-та, æма аразæн æ къохтæй æрхаудтæй.
—     Ма тæрсæ, мæ хор, неци дин кæндзæнæн, — зæгъгæ
йин загьтон. — Зæгъай мин, кæбæлти хæстæгдæр æй уæ гьæумæ?
-        А... Уæртæ 'й нæ гъæу ба...
Еу къуар ампъези ку ракодтон, уæд къотæрти 'хсæнæй æз фæууидтон къæстæ. Сæ къæрæзгитæ æрттивтонцæ изæйрон хормæ.
- Ке агори, а? — зæгъгæ мæ еу кизгæ бафарста æндиудæй.
- Фусун агорун.
- æхсæвеуат?.. ЦоДайрамæ.
- Ка 'й уæхæн?
- Дайра? æма Дайрай нæ зони?
- Нæ зонун... Ами некæд адтæн.
- Гъи, кæд некæд адтæ, уæдта 'й куд зонай; барæн, Дайрай лæг ами хæстæг æй. Тяткæ, гъæй! Степа-а-ан! — нигъгъæр кодта даргъау дониæрдæмæ.
- Уо-о-ой! — фегьустæй изол кæцæйдæр инод гъæлæс.
-  Рауай, Степан, ардæмæ!
Еу къуар минутей фæсте дони билæбæл фæззиндтæй музихъаг, æнæ ходæ, цилпæ сæригъунти хæццæ, бæгъæн-бадæй, хизти уаргъ æ рагьи, отемæй. Цудæй къолсæрæй, ракеуæ-бакеуæгæнгæ. Хуссигъæлдзæгау. Кизгæ имæ кастæй игъæлдзæг, ходгæ цæститæй.
- Кæсис, куд кеуй? æвæдзи 'й ду ба расуг æнгъæли! На, расуг нæй, фал æхсæвæ дæр хуссæги цъундæ нæ кæнуй. Сауæнгæ дæр донгони бадуй æма кæсалгдзауæн кæнуй. Музихъæгтæй байхуæрста дони хъум мæнæ ами аузти уæллæй. Нана æй бæргæ нæ уагьта, фал имæ уæддæр нæ байгъуста. Фондз соми бафиста. Кæсалгæ ба имæ нæ цæуй. Гъе, 'ма отемæй синди кæнуй.
- Дæ фидæ ести 'й, æви дин ци 'й? — байфарстон æз гурусхæгæнгæй, музихъаги е кæми «баба», кæми ба æ номæй ке худта, ой туххæй.
Кизгæ мин дзуапп нæ равардта. Уалæнгæ ба кæсалгдзау дæр — кардзуд, æнкъард цæсгоми хæццæ — æрбацæйцудæй нæ размæ; æд хизæ æрлæудтæй, æрбакастæй мæмæ уæззау цæститæй æма мæ бафарста:
- Циавæр дæ, ци агорис?
- Ниже горæттаг дæн, — загьтон æз, — фусун агорун ахсæви.
- æнгъезуй. Цæуæн еумæ.
Е ранæхстæр æй мæ разæй, фиццагау кеутæ-меутæгæнгæй; æнгъалдтон — мæнæ-мæнæ нуртæккæ æрхаудзæнæй æма бафунæй одзæнæй къахнадбæл.
—     Еунæг кæсалгæ дæр бабæй нæ ниййахæстай, — загьта
кизгæ. — Кæсæ дæхемæ, кенæ ба рахаудзæнæ...
Музихъаг неци сдзурдта. Уалæн бахъæрдтан минги гъæугондмæ. æ къæрæзгитæ кастæнцæ донæрдæмæ, æ дуæрттæ ба лæудтæнцæ гъæдгæрон æнхæццæ. «Арси къуру къум» — загътон мæхенимæри, æнæбари ракæсæ-бакæсæгæнгæй мæ мургъуз хонæгмæ.
æфсийнæ Дайра Ивановна иттæг цийнæ æма иттæг таведзæ бакодта мæнбæл. Бакæсгæй ма е адтæй æригон осæ, æнцад, æхцул миутæ æма рæсугьд, хæларзæрдæ цæстити хæццæ. Фал æ лæгмæ, цид, ку бакæсидæ, уæдта куддæр хийнæ худт бакæнидæ.
Степан куддæр мæгур бадт бакодта къелабæл æма æ финдзæй æууелун райдæдта.
- Берæ ниййахæстай, кæсалгдзау? — бафарста æфсий­нæ æма кизги хæццæ кæрæдземæ бахудтæнцæ. — Гъе, кæ­салгдзау, кæсалгдзау! Мæнмæ байгъустайсæ, е ба дин хуæздæр адтайдæ.
- Дзорæ, дзорæ! - загьта музихъаг мæстгунхузæй, — и цъалай бунæй царцатæ ку низмæлонцæ, уæд отæ нæбал дзордзæнæ.
- Гæр, æхсæвебадæ бабæй кæндзæнæ нигкидæр?
- Цæуон, барæвдзæ кæнон хизтæ.
Хеваст музихъаг фестадæй æма хуссигъæлдзгутæй рацудæй къæси хурфæй, æфсийнæ ба æхсæвæри гъуд кæнун райдæдта. Кизгæ агъаз кодта æ мадæн.
—     Кизгæ раст дæхе хузæн æй, — загътон æз, — айдагъ æ
цæститæ æма æ сæригъунтæ рохснугдæр æнцæ.
Осæ куддæр къехкæсгæ баходæзмолтæ кодта æма нис-сурх æй.
—     И зæронд ба дæ лæг æй, æвæдзи?
æфсийнæ бустон ниссурх æй, æма æ цæсгом бамбарста æ фæтæн къæдзтæ-мæдзтæ худ дусæй.
- Мæ лæг æй. æнзтæй зæронд нæма 'й мæнæй уæлдай е дæр. Фал... Фудæбон æма мает!.. Гъе, æноси дæр хусгæ биндзау синди кæнуй. æгас къуæре нур æнæхуссæг æй: кæсæлгити хæццæ 'й исбæстин киндæй... Мæтæ! Бустæги ба нæ фурти рамæлунæй ардæмæ æ кеми нæбал æй — байхуардта и мает. Инсæймаг анз æрхæццæ 'й, нур нæ Мисанки кæдæй банигæдтан, уæдæй.
- Инсæймаг анз, зæгъис? — фæддес кодтон æз, Дайрай сурхфазæ æма æригонхузæ цæсгоммæ кæсгæй.
- Мæхебæл цæуй нур дууæ æма дууинсæй анзи... Некæмæй æрагæс кæнуй... Уæддæр ма мæ мает ай уалæн æркодта... Цæйбæрцæ цæстисуг фæккалдтан. Хуцау нин зæнæг нæбал равардта.
-Аци кизгæ ба?...
—     Енцег мин æй е ба... — Дайра (Ивани кизгæ) таведзæ
гъæлæсæй, кизги рохенуг сæр даугæй, — гъе, ма йин «иснана» дæн нур ба и лæгъузæн; æ ниййерæг ба æгас ма 'й огæ ба, фал æй æ мади хуæрæ худта нури уæнгæ. Туххæй æй баууæндун кодтон, дууæ мади йин ке ее, обæл. æма
мæхецæн дæр дууебæл нимад æй: кизгæ æма мæ фурт Мисанкæбæл...

II
Е нийнæфтæй, æма арф, æнæиронх гузави фæд сбæл-вурд æй ой цæсгомбæл. Кизгæ ибæл æхе банцъулдта. Е ба йин æ рæсугъд къохæй райсæ-байсæ кодта фæйнердæмæ æ дуси æнхъирдтæ. Кизгæ нигъгъос æй æма кастæй хæрдмæ ой цæсгоммæ, цума омæ дæр Дайрай дзубанди иттæг гъард-та, отæ. Мади багъоедзинадæ арф гъардта зæрдæмæ.
—     Уæд кондгин æма зундгин ба куд адтæй! Айдагъ æз æй нæ зæгъун — еугурæй дæр, кадæр æй зудта - дес ибæл кодтонцæ. Кенæ æ сабур, æ адгин цъухи дзурд, кардзудæн ма æнгьизтæй отæ арæхсгæ дзорун, 'ма кардзудæй дæр
зундгин ка уа, омæн... Раст еске ку 'рбацæуидæ 'ма имæ ку байгъосидæ, уæд æ сæр телуни, цит, фæууидæ. Хуцау, дан, аци сабийи баргьоммæ ку рахъæртун кæна — фæййиндзæнæнцæ æ ниййергутæ омæй берæ хортæ. Фал, нур ба... Ху­
цау ци кæна, е хуарз.
Е ниллæг æ сæр æркъолæ кодта æма кизги банцъулдта æ реумæ, цума йин еци рауæн æ рагон цæф гъæнæ иеристæй, ойау...
—     Хуцауи дæр гъе уæхæнттæ гъæуй... Берæ 'йбæл фæккудтæн... Кири дæр, уæдта ревæд къæси дæр... Е (æ лæги алкæддæр «е», зæгъгæ, худта) — е уæдæй ардæмæ нæбал æй æхе кеми — базæронд æй, цæстæй фенæхъаурæ 'й... Фур кæунæй... Бонигон адæми 'фсæрмæй æхебæл хуæстæй, æхсæвæ ба, цид, нирдеуагæ кæнидæ... æз дæр кæми лæудтæн — кудтæн æ хæццæ... Гъе, отемæй цудæй нæ цард — кудтан æма гузавæ кодтан. Адæм дæр ма нин дзурдтонцæ:
«Уодæнцой нæ уагътæ уæ сувæллони мæрдти дæр. Цума отæ æнгъезуй?». Фал ци киндæуа — зæрдæ нæ бухсуй... Фондз анзи рацудæй, уæддæр мает ба не 'ронх кæнуй... Еу æхсæ­вæ минги барæхстæн — игъосун, кадæр мед къæсмæ æрбацудæй, исдæн нæдæр æгас, нæдæр мард. «Мисанкæ, мæ зæрддагон! Ду дæ е, æви ци?» Мæ зæрдæ ба гупп-гупп æнуй цæф маргьи зæрдау - раст мæлунбæл исдæн... «æз дæн, зæгьуй, нана. æрцудтæн дæумæ - байгьосæ мæмæ, нæ феронх одзæнæ тæрегьæдгун хъурми, нæ басабур кæндзæнæ дæ зæрди, нæ ратдзæнæ мæнæн дæр уодолæвд æма æнцой, цалæн дæ зæрдæбæл еске ниввæрай...» «Мисанкæ, мæ бæлæу, ке ма ниввæрон мæ зæрди, ду мин ку нæ-бал дæ, мæ зæрдтагон... Дуйней фæууни уæнгæ дæр мæ хъурмæ æз нæ феронх одзæнæн...» Мæхуæдæг кæун, мæ цæнттæй бериндзун, къæси ба неке уинун. Фегьуста мæ е (æ лæг). «Дайра, ке хæццæ, дан, дзæнгæда кæнис?» æз ба йин радзурдтон: «Мæнæ ке хæццæ дзурдтон, Степан Фе-дари фурт». «Ковæ, зæгьуй, Хуцауæн, æвæдзи, тæрегьæд æй отæ?..»
Сæумæ ба имисæн æма унæфтæ кæнæн. æвæдзи, зæгьгæ, енцег райсун гьæуй — гье, ой думæгмæ адтæй Мисанки дзубанди, æндæр нецæмæ. Фиццаг нæмæ куддæр кастæй Ми­санки есдзийнадæ ескæмæн раттун. Уæдта игъауги нæбал адтæй. Айдагь ой хæццæ нæ арази кодтан. Е дзоруй: «Райсун гьæуй биццеу». æз ба 'и гьуди дæр нæ кæнун. Ой, ай-гьай, æнхусгæнæг гьудæй, мæнæн ба Мисанкæ мæ зæрди ку 'рбаф-туйуй, уæд иннæ лæхъуæнтæ мæ цæсти нецибал унцæ. Кæми ма одзæнæй уæхæн, е цæхæн адтæй! Уæдтæ ескеонтæ фуд дзурд æма масти хуасæй æндæр ци 'нцæ?.. Гье, отемæй, хъаугъа æма гузави медæгæ æрвистан нæ бæнттæ».
«Фал уæддæр æрæги-дурæги ба Хуцауи фæрци мæн дзурд исцæй... æвæдзи нин Хуцау Мисанки лигъсти фæрци фæт-тæрегъæд кодта...
Донордæг еу кизгæн сабий райгурдæй... Тæрегьæд æр-хаста, гъи, мæгур, фал гьезæмарæ дæр фæккодта: сæ бинонтæ фиццаг дæр рæвдзæ нæ цардæнцæ — фиди осæ — фиди рун, цæмæй загъдæуй, рагæй дæр адæмæн æмбесонд адтæй, нур ба — ай-ай-ай, мæ Хуцау! Кизгæн ци нæ 'взарун кодта. Фиди осæ ефстагæй æндæр хуарз кæд ра-зиннуй? æргъудигæнгæй фиди осæн кизги лиагьæ асхъодтаг æй. Ой туххæй, æма - фиццаг гьуддагæй — ой æнæ тергадий фæрци æрцæуй кизгæбæл уæхæн цау, дуккаги ба, еуæй-еу кизгæ хæдзари медæгæ цийнæ, рохси цъитæ некæд æвзаруй, æма фæттæргай уй, гье, 'ма лиагьæ дæр отемæй æрхæссуй. Цæргæ адæймагæн æнæ ой кæнæн дæр ци 'йес. Силæстæг тæссонд æй сайунмæ, алли æгæнонбæл дæр баууæндуй. Гье, ма сайд ку фæууй, уæдта кæунтæ, æндæртæ райдайуй, æлгъетуй æ кизгон цард. Нæ сайæг ба æндæри рафæлевунбæл сцурæвæрæ уй. Уæхæн цау æрцу-дæй еци кизгæбæл дæр, мæгур. Низзадæй, - фиди осæ 'й расурдта хæдзарæй... Адæми фæсдуæрттæ æд сувæллон цæрун, ку зони дæхуæдæг, куд æй, ой - ходунцæ ибæл, ал-кæмæй дæр къæндзæстуггин... Тохæн кæнуй, мæгур, тохæн кæнуй, ой уалæнгæ иссæй æма æд сувæллон æхе дони багæлдзунмæ гьавта.
Фал куд Хуцау хуæрзгæнæг, еу осæ ибæл фембалдæй æма йин загьта: «Гъей, мæ хор, Степан æма Дайра сæ фуртбæл иттæг гузавæ кæнунцæ. Бавзарæ дæ сувæллони онæн раттун. Кæд ин, зæгьуй, Хуцау ести стæрхон кодта, уæд еци тæрхон они къохи 'й...»
«Гье, 'ма еу-ба Степан гьæдæмæ рандæй, еунæгæй них-хустæн и 'хсæвæ дæр мæ гузави хæццæ. Хъанæй лæуун, хуссæг ба мæ нæ ахæссуй - сагъæс кæнун. Уæд дин еу стуф мæ гъоси 'рцудæй, цума æндегæй къæсæрмæ кадæр æрбахæццæ 'й, отæ. Нийгъустон: неку 'ма неке. Фал уæдта къæразгæ дууæ хатти æрбахуастæй. Ракастæн къæразгæй — æхсæвæ мæйрохс, ирд, кæрдæгбæл æртæхтæ зиндтæнцæ, æндæ къæразгæ ба - неке... Мæ зæрдæ æрхаудтæй, къæ­разгæй æрбайстон мæхе фарсæрдæмæ. Еу усмæ — уæдта бабæй къæразгæ æрбахуастæй... Кæсун бабæй къæразгæй æма уинун: фарсрæбун еу кадæр тухсæнтæгæнгæ æхе римæхсуй... Тæрхæгбæл мæхе æруагътон. А Хуцау, циавæр æй е? Мæ зæрдæ ба, Мисанки ци 'хсæвæ фæууидтон, ойау гупп-гупп кæнуй. Фестадтæн, дзиуарæ бафтудтон мæхебæл æмадзорун: «Кадæ, циавæр дæ? Кæдхуæрзагдæ, уæд рацо!».
Рацудæй фиццагдæр къæрази комкоммæ нæ гъæуккаг зæронд осæ. «Ма тæрсæ, - зæгъуй, - Дайра, фуд кæнун-мæ не 'рцудан». æ гъæбеси ба къохмæрзæни тугъд сувæл­лон. Хуцау! Фæттар æнцæ мæ цæститæ, фæггурдæнцæ мæ къæхтæ. Мæ къохтæй хуæцун тæрхæгбæл. Мæ зæрдæбæл æрлæудтæй Мисанкæ дæр, гьуди кæнун мæхенимæр: «Цидæр мæбæл цæудзæнæй. Лæгмæ ку цудтæн, уæддæр уæхæн тас нæ бавзурстон».
æрбацудæй нæ осæ къæразгæмæ. «Бауадзæ мæ, — зæ­гъуй, — Дайра». «Цæмæн, — зæгъун, — нур æмбесæхсæви сумах мæ хæдзармæ уадзон?..» Мæхуæдæг ба дуар игон кæнун, æнæ зинг багæнгæй, айдагь рохс кодта мæйæ къæразæй. æрбацудæнцæ медæгмæ, æз ба - нæдæр æгас, нæдæр мард — лæуун кизги размæ, цæветтонгæ, е мæнæн фудæнхæ раттунмæ, кенæ ба мин хатир кæнунмæ æрцудæй, ойау. æфсæрми дæр кодтон, тас дæр ми бацудæй — ку ми рандæуа, зæгъгæ... Сувæллон ба къохмæрзæни тухтæй хуссуй — неци игъосуй. Гъе, 'ма зæронд осæ дзоруй кизгæмæ (сувæллони мадæмæ): «Баковæ, кизгай, дæ зонгутæбæл!..» æркувта кизгæ мæн къæхтæмæ, æривардта су­вæллони, æрибæл хаудтæй æма кæунти фæцæй.
Сиргъувтон æй, æвналун сувæллонмæ æма дувæндæ кæнун: ци кæнон — есон æй æви 'й ма есон? Е ба ибæл хуæцуй æма мæмæ 'й æхуæдæг дæттуй — кæуæн дууемæй дæр. Некæд феронх одзæнæн æз еци мæйрохс æхсæвæ, мæ цирти уæнгæ дæр...
Бонивайæнти рандæнцæ; нихснадтон сувæллони, мæхе хæдонæй ин хæдонæ рампъузтон, сбадтæн æма хезун Сте­пани (Федари фурти). Мæхуæдæг ба тæрсун, мæтæ æма сагъæс мæ зæрди бацудæнцæ: æнæ мæ лæг æй куд рай-стон? Кæсун: æрхъæрдтæй, меддуар фæцæй, — неци имæ дзорун, бадун мæхецæн къелабæл; тæккæ ой усми ба су­вæллон сгъинстæй...
- Е бабæй циавæр æй?
- Хуцау дин, — зæгъун, — сувæллон рарвиста, Степан Федорич...
Еу дзурдæй ин мæнгæдтæ радзурдтон, фал цæмæн, нæ зонун. Огæ, сайгæ дæр еу минутмæ ци расайдзæнæ: хæдо­нæ, загьдау, силæстæги хæдонæ дууемæн конд цума 'й, ой асæ.
Бацудæй цетенæмæ, сувæллони кæми ниввардтон, æр-кæститæ кодта...
—     Цæй биццеу æй! Кизгæ ку райстай...
æндæр неци загьта...».
Дайра нигъгъосæй, сабургай ходæзмолтæ кодта Степа­ни имисгæй. Мæ зæрди æрбафтудæй хæдзардзини мургъуз цæсгом æма мæмæ нур ба фæккастæй бергелли æхцулдæр...
- Нана? — сабургай бафарста кизгæ, фендæгæнгæй æ цæсгом ой реуæй.
- Ци кæни, Майра?..
-Еци кизгæ æз адтæн?
-Ду адтæ, гъæла, ду! Цал хатти мæ фæрсис нур. æвзаргæ ба цитæ нæ бакодтон дæ хæццæ, огæ ба.
«Фудхуз, фудцъулуз адтæй, гъема гъæр, цъæхнæгæ кодта бон-сауæй-изæрмæ. Раст си мæ зæрдæ багъигæй. Мæ хъау-рæ нецибал адтæй. «Отемæйти мин, Дайра, ой сæраппонди ингæни амæттаг баодзæнæ, — дзурдта мин Степан берæ хæттæлти. — Тæккæ исон рандæ кæнæ сувæллони æ мадæ­мæ». æз ба, цид, мæхе нигъгъос кæнинæ. «Исонтæ» дæр евгъуйгæ цудæнцæ. Степан дæр æ къох рарæуегъидæ, цид, - ой туххæй ба коммæгæс æй».
æфсинæ багъос æй, сабургай ходæзмолтæгæнгæй.
«Еу зундгин зæронд лæг мин ой фæсте дзурдта: «Су­вæллони нези дин Хуцау æвдиста æ хуарздзинадæ. Еске кизгæ дин нæ раййивтайдæ дæ бæдолæ — фурти, дæ зæрдæбæл ке хастай, дæуæн дæ зæрдæ нæуæгæй ку нæ фæрристайдæ еци кизги 'фсони». Гъе, 'ма, æвæдзи, е раст æй: æз ой ергæ нæ никкодтон, мæ дзидзи мин нæ бададта, фал ибæл цæстисуг ба мæ фагæ фæккалдтон, фæрристæй ибæл мæ зæрдæ дæр. æвæдзи, гъе ой туххæй — еуæй-еу мадæ æхе зæнæги отæ нæ уарзуй, æз мæ енцеги куд уарзун. Еу хатт хуфгæнез сувæллæнттæбæл рацæфстæй. Раси сæй-гæй а дæр. æз, гъæйдæ-гъа, кæунтæ самадтон... «Хуцаути Хуцау! — сагъæс кæнун мæхенимæри, — кæцæй мæмæ æмбурд кæнуй айбæрцæ цæстисуг мæ кизги туххæй, кæ­цæй тæдзунцæ атæ тухгинæй?..»
Е нигъгъос æй... Кизгæбæл ходæзмолтæгæнгæ æхе бан-цъулдта... Фæскъæразæ уаста цидæр изæйрон маргъ. Кизги сæр сугъзæринæй гъæцгæй æма кæбæл байрæгæмæ 'й, еци рæсугъди цæсгом борхузæнгæй - æз æнгъалдтон - дзебæл кодта рандæ унмæ хори фæстаг тунæ.

III
Сæумæ раги, дуккаг бон, хор æнхæст нæма сцудæй гъæ-ди сæрмæ, уæлдон ба ма мегьæ хæлæмултæ кодта, тургъæй мæн ку рахудта Дайра фæндагмæ. æзиниккон будургондмæ рахъæрдтан 'ма фæууидтан Степани. Фиццагау ма хуссигъæлдзгутæй æ цолахъ донибилæмæ тулдта кизги хæц­цæ. Кизгæ мах ку 'ристæфтæй, уæд зменсæбæл сгæпп-гæпп кодта æма æ къохтæй сирдзæф кодта.
— Ракæсай, нана, ракæсай, цæйбæрцæ кæсæлгитæ ниййахæста, бицъотæ, сазантæ, æндæртæ! Кæсгæ-ма ракæнæ!..
Мах хæстæгдæр бацудан. æцæгæй; цолахъи 'хсæн, дони 'вгæди, хизæй æмбарзт, отемæй цъæпцъæпгæнгæ æрттивтонцæ сæ сестæй ставд кæсæлгитæ. Дайра, куддæр æнæбаригæсгæ, ходæзмолæй цолахъмæ никкастæй, уæдта зингæ æхцæуæн хат бакодта æхе Степанæрдæмæ, рæхцунæрвонг огæй цийнæ ка кодта.
- Ходгæ мæбæл кодтайтæ, — загьта е, - æноси дæу дзурд нæ фæууй. æз фæлладæй дин ку дзурдтон: аузти бунæй рацæуйнаг æнцæ — гье, 'ма нур ба сæуæхседбæл рацудæнцæ. æгас дууæ къуæрей ахæссæ нур ба...
- Цæугæ, цæугæ, хусгæ никкæнæ! — загьта Дайра таведзæ хъурæй. — æз æма сæ Майра бафснайдзинан. Ой, цæйбæрцæ ниййахæста, æцæгæй...
Етæ æртемæй рандæнцæ дзæхæратæрдæмæ, æз ба ранæхстæр дæн идарддæр мæ балций фæндагбæл.
Еци бон куддæр æнцон адтæй мæнæн гъæдтон къуру къахнæдтæбæл цæунмæ.