Фиццаг хай
I
Ледзгæй гъæди хурфи аууон,
Тундзуй Ирæфмæ Хæзнидон.
Пихсæй æхгæд æма æдзæр,
Дæттуй хæстæгмæ нидæн гъæр.
Хæтуй ханси медæг æдас
Хæстæг донгæнттæмæ цъæх аре.
Йесгæд æд хуали бонигон
Кæд æвеппайди цауæйнон
Хæссуй и донмæ и над-над
Йе стоит, йе 'донуг, æ фæллад,
Рæубес донгæрони пихсæй
Æваст феехъæтæг уй тæссæй...
Кæлуй Ирæфмæ Хæзнидон,—
Уомæн гæмæхи æ билгои,
Хæстæг гъæдбунмæ гъæу лæудтæй,—
Нур дæр зæгъунцæ,— Кет хундтæй.

II

Йеухатт хорбадæни и Кет
Студта уæлфингæ берекет.
Кодта хебари бæрæгбон,
Кодта мийнасæ æ фæндон.
Ивулд бæгæни æд арахъ,
Цудæй æ цийнæ идтæг сахъ.
Рæнгъæй уагътоицæ гагидау...
Уæд æвеппайди цавддорау
Бæхгин сæ сæргъи фæссæгъдæй.
Æмбурд йе 'тингæй фæууæгъдæй.
—Корун, байгъосетæ мингий,—
Зæгъуй æмбурдæн Лузбий,—
Се 'лдар кæсæгæн Дзасболат
Истуй гъæугони æд æфсад.
Сумах — кетонти и æлдар
Хонуй абони хъалондар.
Хъалон — æд рæвдзæ саргъи бæх,
Кизгай — рæсугъд æма дзæбæх.
Кæд уой дæдтайтæ барвæндæй,
Уæд уодзинайтæ цох зинтæй.
Фал кæд нæ уайтæ коммæгæс,—
Зонетæ уой,— зæгъун уин æз,
Уæд гъæу ке 'ссердзæнæй æфхуард,
Унгæг ке суодзæнæй уæ цард.
Æнгъуд изæрмæ... Цæй, хуæрзбон,
Цæттæ кæнетæ уæ хъалон!
Дзуапп нæ райсгæй, фæддунд æй
Бæхгин уайтагъддæр и унгæй.
Ситинг æй уæд мед адæм загъд,—
Дзуапп гъæуй æлдарæн тагъд.
Æнцæ Дигорæ хецмæрез,
Æлдар хуннуй сæмæ стур нез.
Гъенур цийни усми æ кой
Уонæн ку 'йхалуй, ку, се 'нцой...

III

Кæсуй и гъæумæ Дзасболат,
Зилдæй истуй ибæл æфсад.
Сæ бæхтæ хъал æма тæлтæг,
Хуррутт кæнунцæ игъæлдзæг.
Идæнттæ, сæргътæ, думетонг
Æнцæ æвзестæй фур йефтонг.
Нæййес уони 'хсæн мæгур лæг,
Æй си алке дæр тухгæнæг.
Уонæй алке дæр æй уæздан.
Лдтæй сæ догæ, сæ дзаман!
Уæд æристадæй æд лæдзæг
Уæлдор сæ размæ æрвист лæг.
Æ сæр сиргъувгæй фур бæрзонд,
Зæгъуй æлдарæн и зæронд.
—Æз дæн кетоптæй мийнæвар,
Нæ ан, зæгъунцæ, мах цагъар.
Хонæн нæ сæртæ нæ фæндон,
Æлдар ма торæд ни хъалон.
Мах иуазæгбæл æхцул ан.
Кæд иуазæг дæ — цæттæ ан
Дæуæн дæттунмæ фусунау
Кæрдзин æд цæнхæ, æд æгъдау.
Кæд тухгæнæг дæхе хонай,
Уæд ду гъæуама уой зонай,
Ке ан кетонтæ æверхъау,
Мæлæт ке райсдзинан фæлтау.
Æлдар нийвадæй, зуст кæнуй,
Сиргъувуй йе 'хсæ 'ма зæгъуй;
Мæнæн мæ фæндæ, мæ тæрхон
Федар ку æнцæ, куд æндон.
Мæн дзурд æййевгæ некæд æй,
Мæн Кет ма 'рветæд ревæдæй.
Хъалон — æд рæвдзæ саргъи бæх,
Кизгай — рæсугъд æма дзæбæх.
Гъе уой кæд н 'айтæ дæттуйнаг,
Уæд мин уæ сæртæ додоййаг.
Æлдар, цит, йе 'хсæ ниттелуй,
Мæстæй æ билтæ æууелуй...
Де 'взлет ниууадзæ, уо, æлдар,—
Зæгъуй æпцойнæ мийиæвар,—
Хилæй федауцæ хуæздæр æй.
Де 'взист кетонтæн æгæр æй.
Уæд дин зæрдесгæ мæ лигъз дзурд,
Æлдар, ма саразæ лæбурд!
Зуст фæгъгъæр кодта Дзасболат:
— Ниууо, фæлтауги, цæй, æнцад!
Уæлдай ма дзорæ, уо кеттаг,
Конд уа гъæуама мæ гъуддаг!
Æлдар ку 'ргъазуй æ бæхбæл,
Зæнхæй фесхъеуй, цит, гæппæл.
Кеттаг и гъæумæ фæццæуй,—
Уой Кет йе 'мбурди ку хезуй.
IV

Хор фæййаууон æй... Æрхæццæ 'й
Изæр уайтагъддæр и хуæнхтагй.
Цæфсуй узелгъæдæ сурх æхсед,—
Йе 'мбурд нæма 'йхалуй и Кет.
Уæд нигъгъæр кодта, ни, уосай: —
Уо Кет, ку фæдтæ æнирай!
Æлдар йеу кизги фæххæссуй,—
Фæдес, зианбæл ка тухсуй!
Уо, ци фæцайтæ, уо, фæдес,
Кæд ма и Кети лæгтæ йес!
Æмбурд фегуппæг æй тухуаст,
Æрвдзавд фæцæй цума æваст.
Ка æ буиати къех истуй,
Ка и гъæунги фæлледзуй,
Æ топп æ къохи, уотемæй,—
Йеунæг, æвæдзи, сæдемæй.
Ка си фестадæй сонт тæрхъос,
Ниццæй и къуми къуругъос.
Ка цурд фелвасуй æ хъæма,—
Гъæуама зиаги бадæма!..

V

Фæсгъæу йеу рауæн устур хард
Цудæй изолти кæрзæвард.
Зиндтæй хæрдæбæл унгæг над,—
Уобæл ку сраст æй Дзасболат.
Бæхбæл æд кизгæ — æд хъалон,
Хиццаг куд н' адтæй, куд, бæлццон!
Фæсте — уæздантæ рæнгъитæй
Цудæнцæ харди бæхгинтæй.
Æлдар уæлхардмæ исхæццæ 'й,—
Æваст æ размæ лæг фæцæй.
Æлдар фæрсуй æй: — Уо лæгай,
Ка дæ, кæмæй дæ — знаг ма уай?
— Æз дæн кетонтæй фэедесон,—
Кæсай дæхемæ, уо кæсгон!
Фгргъувд æй топп, æма цæфæй
Æлдар ку расхъиудтæй бæхæй.
Æваст фенсар æнцæ æфсад,
Катай фестадæй син сæ над.
Къуæрдгай фæцæнцæ и уæлхард,
Лæудтæй сæ размæ лæги мард.
Кеттаг се 'схьæртмæ фæддунд æй,
Кизгай и гъæумæ фæллигьдæй.

VI

Уайтагъд æхсæвæ æрхæццæ 'й,
Æфсад фæндагбæл ниррæнгъæ 'и,
Æлдар фæцæй син хæсгæ мард,
Цæуи гъæуй сæ фур идард.
Дуйне æнцойнæ сæ фалдзос,
Æпкъард кæсуй сæмæ мæйрохс.
Йеу дзурд, йеу хъипп си нæ цæуй...
Айдагъ изоли уг кæуй...
Фал ка' й, фæндагбæл ка ледзуй?
Æнцой æ бæхи нæ уадзуй.
Æй йе Кæсæгмæ гъæргæнæг.
Исон фегъосдзæнæй Кæсæг
Æд цъел, æд мелæ фуд хабар,—
Фæцæй Дигсри мард се 'лдар...

Дуккаг хай

VII

Ду бафæрсай гъæуама мæн,
Ка' й, кæмæй адтæй и лæхъуæн,
Уæлхард ка скодта хъазауат,
Коййаг исцæй нии нур ке фат?..
Темур-Алсахъ худтонцæ уой,—
Цæрæд муггагмæ нур æ кой...
Мулкæй мæгур, нифсæй идзаг,
Худта алке дæр уой лæггаг.
Алсахъ,— йеу загъдæй, гъе уотæ 'й
Адтæй и кизгæ Сеойтæй.
Рæсугъд, ивзонг æма гъæздуг,
Гурæй федауцæ 'ма индтуг,
Цæститзе ирд æма сæнт-сау,
Æрфбун зиндтæнцæ æхсæзау...
Гъардта зæрдитæмæ тухуаст
Уонæн сæ уиндæ, сæ фæккаст.
Æй уæхæн силæ хецмæрез,—
Исуй фæстагмæ зæрди нез.

VIII

Фæсгъæу кетонтæн йес æмбурд,—
Цæуй изолмæ сæ гъæр дзурд...
Сæ йеу хестæртæй загъд хæссуй:
— Темур-Алсахъ,— нур анз цæуй,
Кæдæй Сеойти Дигизай
Ду æ зæронд фидæй курдтай.
Фал йе не 'скодта уæд аккаг
Дæу исесунмæ хæстæггаг...
Худта мæгур, æзæдзи, дæу.
Уинис гъенур,— абони гъæу
Æмбурд æрцæнцæ дæу туххæй.
Кæнæн иæ арфæ æмдзухæй...
Дзиллæн сæ кадæ 'ма сæ нифс
Нур дæ тæрнихбæл ду хæссис.
Æлдар — фудгол æма æзнаг —
Фæцæй дæ фæрци исæфтдзаг...
Нæй хаст дæ фæрци Дигиза,
Нур дин гъæуама исбæзза
Йе уодæнбалæн барвæндæй...
Æ дзурд зæгъæд Сеой-фурт, цæй!
Уæлдорæй уæд фестадæй лæг,
Ку 'рсадзуй зæнхи æ лæдзæг,
Бунмæ æ закъæ æрсæрфуй,
Кæсуй Алсахъмæ 'ма зæгъуй:
—Кизгай хъалони хаст цудæй,
Алсахъ æ хъаурæ, æ нифсæй
Байста фæстæмæ знагæй уой,—
Цæрæд æд кадæ нур æ кой...
Фæууæд мæ кизгæ нур йе 'нкъай,
Донмæ 'й ку не 'нтъохун, уоххай!
Рæвдзæ 'й æмбурдæи æ зæгъддзаг,—
Исцæй Сеой-фурт арфиаг.
Ка ин æ къохмæ æвналуй,
Ка ин æ ходæ исесуй.
Уæд фæццæйгъос æй и булгъахъ,—
Дзоруй кетонтæмæ Алсахъ:
—Цæуй нур анз фулдæр, гъай-гъай,
Курдтон Сеойти Дигизай.
Фал аргъ не скиндæй уæд мæнæн.
Нур ма дзубанди æй цæмæн?
Алсахъ нæ уайдае уæд Алсахъ,
Нур ма ку райсидæ и халхъ.
Цæфстæй зæрди буни и уарзт,
Фехста изолмæ уой фуд маст.
Гъай-гъай, нистъалдæй нур æлдар,
Фал дæн цæй туххæй æз лæгмар?
Æз нæ уодæисун æлдайрад...
Цæттæ 'й дæдтунмæ мæ цурд фат
Нихкъурцц æлдартæн æдæрсгæй,—
Йетæ цæгъдунцæ нæ мæстæй,
Лæкъун кæнунцæ нин нæ цард...
Зин æнæ бæрцæ æй се 'фхуард,—
Æз нæ хæссун мæ сæрмæ уой.
Додой æлдартæн нур, додой!
Мæнбæл сиййевдзи æй и хор,
Мæн маке хонæд нур уосгор...
Цæрæд æд фарнæ Дигиза,—
Æдас, æнцойнæ ирæза.
Мæнæн ма кæнтæ уой лæвар,
Æз дæн æлдартæй нур тогдар...
Фæрсæй кæсуй мæмæ адзал...
Æнцæ æрмæст мæнæи æмбал
Мæ топп, мæ кард æма мæ бæх.
Зæнхæн æ сау, арвæн æ цъæх,—
Мæнæн игъауги нæбал йес,—
Æз дæн хæлхъой æма фæдес!—
Темур-Алсахъ фæцæй æ дзурд.
'Дзинæг кæсуй имæ æмбурд.
Адæм фæцæнцæ æвеллон.
Уомæн неке сцæй дзуапгъон...

IX

Лигъдæй афоназ бон-бонгай.
Медгъæу кетонтæ сабургай
Сæ куст кодтонцæ, фал уæддæр
Æдас ку н'адтæй сæ къæсæр...
Гъонгæс гъæди хурфæй йеу бон
Уидта изолмæ сæумигон,—
Фæндаг байдзаг æй бæхгинтæй.
Тæрсунцæ мæргътæ сæ уиндæй.
Тумугъ цудæнцæ тар мегъау,
Сæ уинд нимæттæй æй сæнт-сау.
Йе Дзасболати фурт Ахъбад
Цæуй и Кетмæ æд æфсад.
Ахъбад йе 'фсадæн финддзæуæг.
Æ бæх бæрзонд æма тæлтæг.
Ку 'ргъазуй лигъзи хаттæй-хатт,
Ругæй райдзаг уй уæд и над.
Цæуй и Кетмæ тогагор.
'Дзинæг кæсуй имæ и хор.

X

Рæфтæй йеу мингий фæккиудтæй.
Æфсад гьæугони æрлæудтæй.
Лæууй сæ размæ гъæу æнцад.
Музгъур кæсуй имæ Ахъбад.
Медгъæу йеу æстуф нæ цæуй.
Айдагъ йеу куй си гъæр неуй,
Æ нифс тохунмæ нæ хæсгæй,
И гъæу æд цъелæ фæллигъдæй.
Ахъбад æ билтæ æууелуй,
Роцъо зулунмæ æрдауй,
Кæнуй цæститæй дзингало,
Скъæруй цума си сурх пеллон.
Æлдар йе 'фсадæн гъæр загъта:
— Фунук гъæуама Кет феста!
Рæстæг ма 'йсафæн лæуунбæл,
Цæйтæ, æндзаргæ и гъæубæл!
Гъæдау фесхустæнцæ æваст
Бæхгинтæ лигъзи 'ма æмраст
Бацæунцæ гъæумæ тумугъæй.
Ахъбад хоиуй сæ мургъузæй.

 XI

Цæфсуй и гъæу, инод нæруй,
Цирен пеллонтæ æскьæруй...
Фæздэег, æвзаргæ фурзин тох,
Кæнуй фæйнердæмæ зелдох,
Тундзуй цъæх арвмæ тузмæгæй...
Йеуварс æнцойнæ уæлбæхæй
Кæсуй сугъдæрдæмæ Ахъбад,
Зилдæй истуй ибæл æфсад...

XII

Йо ка 'и, йе ка 'й — бæхбæл мед арт,
Æргъузд ае къохи æхсаргард,
Уадау бæхгинтæмæ тæхуй,—
Æхе æлдарбæл ниццæвуй...
Гъе æвеппайди уотемæй
Фæсзард и цъеутæ къуаремæй
Пихсбун ку сбадунцæ цъæхбæл,
Цæргæс бæрзондæй уонæбæл
Æхе зувгæнгæ ниццæвуй,
Нихтæй йеуебæл æрцæфсуй.
Æнцæф фæцæнцæ дууемæй.
Сæр фæххецæн æй, уотемæй
Бæхæй ку фесхъиудта Ахъбад.
Алсахъ нæ фехалдта æ бадт.
Айдагъ фесхъиудтæй æ йеу гъос,
Тогæй нийгъæндæн æй æ рос...
Æ раз райдзаг æй бæхгинтæй,
Тсхуй сæ хæццæ цъинггитæй.
И тох ситинг æй. Тог кæлуй.
Йеу къуар си тоги æвдулуй...
Зæлланг кæнунцæ кæрдтæ карз,
Фал тагъд Алсахъмæ кедæр арц
Уæд фæрсаууонæй æргъузтæй,—
Алсахъ ку 'рхаудтæй рæхустæй...

XIII

Хор ниннигулдæй. 'Хсед цæфсуй.
Йсфстагмæ ирдгæ æрдумуй.
Хæссуй изолти сугъдæсмаг.
Не змæлуй гъæуи адæймаг...
Кæсæг авд марди йефхæсгæй,
Уайтагъд фезол æнцæ гъæуæй.
Айдагъ байзадæй ма йеу мард,
Мед къох федар ниндарг æй кард.
Йе æй Алсахъ... Æнцад лæууй.
Æ тог аллирдигæй кæлуй.
йе нæбал фестдзæнæй, нæбал,—
Хуссуй æносмæ æнигъал.
Æ тар будурти рæдзæхсгæй,
Æхсæвæ гъæумæ æрхæццæ 'й.
Гæлдзуй и мардмæ æ пæлæз,
Цума кæнуй ин тæфирфæс.

XIV

Йе ка 'й,— талинги ка цæуй,
Æррæстæ мардмæ ка гъузуй?
Æ къах Алсахъмæ ке хæсса?
Йе æй Сеойти Дигиза...
Абони тохмæ и гъæдæй
'Дзинæг и кизгæ фæлгæстæй...
Уæлмард талинги нур кæуй.
Тъинггай цæстисуг рæдæдзуй.
Стæй — астмæ марди æртохгæй,
Цæсгон дауй ин æ къохтæй.
Темур-Алсахъ, Темур-Алсахъ,
Нур дин и кизгæ æнæ хахъ
Уæлмард æргон кæнуй æ уарзт.
Фал цæмæн адтæ ду хеваст?
Ду фудæнæнги Дигизай
Фæсвæд иронхи ниууагътай...
Фал йе не 'сфæлхæттæй уæддæр,
Даруй гъæбеси нур дæу сæр.
Æнцæ зæрдитæ муггаггай,—
Цæй, гъаст ма 'рхæссæ, уо кизгай..

XV

Сæумæй кетонтæ дзæндæлæй
Цудæнцæ гъæумæ мæтъæлæй...
Фудгол ку рандæ 'й, ку, бæргæ,
Фал куд кæнонцæ ма цæргæ?
Сæ гъæу æд бунтæ ниссугъдæй,
Алсахъ — се  хсарæ—мард фæцæй.
Лæудтæй æ цори кизги мард,—
Рæсагъд æ реуи фиййаугард.
Йе æй Сеойти Дигиза,
Хуæрзмæ 'й игъссæг имиса...
Лæууй уæлгоммæ йе æнцад,
Цæсгон æнвæйиæ мæрдивад.
Мæрдтæн кетонтæ æмбурдæй
Рохсаг загътонцæ æмцъухæй...

XVI

Тундзуй Ирæфмæ Хæзнидон.
Уинуй фалдзоси и бæлццон
Йеу къуар уобайтæ гъенур дæр,—
Сæ йеу иннетæй æй хуæздæр.
Уой медæг арфи дууемæй,
Хæрнæгь æрцæнцæ, уотемæй
Нур Дигиза æма Алсахъ.
Йеумæ лæуунцæ æнæ халхъ.
Цæруй сæ хæццæ калм-зæрин
Цæрдæг, гъиггаг æма зæрдгин...
Йескæд хебари кæд тæрхъос,
Телгæй фæйнердæмæ æ гъос,
Хæстæг уобаймæ æрцæуй,—
Уæд калм фæдеси скъотт кæнуй.
Æваст нксхъæтæг уй и сирд,
Тæссæй нийдайуй йе лæуирд.

1934

Мостиздæх