ПОЭЗИЙ КУРДОН
Кæмифæнди дуйнейи къумти фæззелæ, цифæнди рæсугъд рауæнти фæххæтæ, уæддæр си дæ райгурæн гъæуи адæ неке искæндзæнæй, некæци царциати бæстæ райсдзæнæ дæ зæрдæмæ уотæ хæстæг. Уотæ 'й литератури гъуддаг дæр. Кæд зæнхи цъарæбæл Омар Хайам, Шекспир, Софокл æма иннæ уæхæн еугур дуйнеуон финсгути уадзимистæ адæми зæрдитæ æнкъусун кæнунцæ сæ фур дессагæй берæ æности дæргъи, уæддæр нецæй хæццæ рабарæн ес хе æвзаг æма хе дзурд ба, фæлмастдæр уогæй дæр, хъазардæр æнцæ, бауæрбæл æнгондæр æмбæлунцæ.
Ес уæхæн поэттæ, æма æносон толдзæ бæласи хузæн е 'ставд уедæгтæй ниййирæзуй хе зæнхи гъар реумæ, некæциуавæр рæстæги цардæзмæнтæн бурдæнтæ, незæфтауæн уазал уарунтæ 'й батергади кæндзæнæнцæ улинкъи бæрцæ дæр æ бунатæй, некæцихузи ивулд æрра дон æй фæлласдзæнæй æндæр бæстити денгизмæ, уæдта 'й нецихузи тæвдæ хори тунтæ фæццæстуд кæндзæнæнцæ, басодздзæнæнцæ сæ сах касти дæр ма. Гъеуотæ зæрдиуагæй æй фæгъгъæуай кæнуй ниййерæг мадæ — зæнхæ — æрдзи аллихузи фидбилизтæй.
Дзубанди цæуй Багъæрати Созури сфæлдистади туххæн.
Нæ дзубандий æцæги æвдесæн æнцæ Созури аллихузи æмдзæвгитæ. Уæд ци нæ темæмæ ба нæ бавналдта — политикæ æма æхсæнадон цардæй, уæдта цинæхузи мадзæлттæй ба нæ пайда кодта æ гъудитæ зæгъунмæ — психологи æма лирикæй уæлдайдæр ма.
Никки ба ма е 'мдзæвгити арæзт! Киндздзон кизгау сæ исаразидæ! Цинæхузи формæй ба финста, уæд! Рабарæ-бабарæ неци пайда æй, фал Багъæрай-фурти хузæн гъæздуг æмдзæвгити формитæй берæ нæ разиндзæнæй нæ классиктæй.
Созури рæсугъд уодæй ци тухæ цудæй æмдзæвгити хузи, е адтæй æнæрлæугæ хори лæфинтти хузæн. Нæ адæни 'хсæн зин иссерæн æй дуккаг уæхæн «сæребарæ» æма «хуæдбарæ» поэт. Сæребарæ уомæ гæсгæ, æма æ уоди 'нкъарæнтæ, еугур дæр æй куд фегъосонцæ, уотæ загъта уæззау лæгæвзарæн рæстæги. Хуæдбарæ ба уой туххæн æй, æма е 'сфæлдистадæ æй хецæн, еппæрд дуйне, е 'мдзæвгитæ финсгæй цæттæ сюжеттæй некæд пайда кодта, неке бафæнзта, æ еугур æнкъарæнтæ дæр цудæнцæ арти пеллонау æхе уоди хурфæй.
Цалинмæ Созури берæкъабазгун сфæлдистади арфи нæма ранигъулдан, уæдмæ бал еу минкъий нæхе раерхæфсæн литератури фалдзости гъудити балций. æвæдзи, зæнхи къорибæл Хуцау цидæриддæр цæрæгой исфæлдиста, етæ фæддех кæнунцæ сæ медастæути æртæ устур муггагебæл, — дзурдæн сæ исхондзинан фæсномугæй: «уорситæ», «саутæ» æма «донхузтæ» (кенæ ба фунукхузтæ) 'ма уони кой нæ кæндзинан. Аци иурст хауй мæргътæ, сирдтæ, бурæгтæ-лæсæгтæ, накæгæнæг цæрæгойтæмæ, фал адæнмæ ба, куд цæрæгойти зингæдæр æма карздæрмæ, уотæ æгасемæй фиццагдæр, уонæн еу хузи уæн нæййес, уæд царди фæткъуй хъаппæ æмбуйгæ кæнуй. Цæмæй цард «рæхцгæ» ма кæна, гъе, уой туххæн си гъæуй æнæнцайгæ тох фæйнæхузи еугай адæймæгти, уæдта, уонæй рахезгæй ба, æгас къуæртти медастæу, уой туххæн си гъæуй æзмæлди архайд.
Æма дуйнейи будурти æноси тох исамайунцæ «уорситæ» 'ма «саутæ», рæститæ 'ма хæрæнттæ, хуæрзтæ 'ма лæгъузтæ. Фал кæми 'й еци хуæрзбарæн 'ма лæгъузбарæн, ка кæцитæмæ хауй, уой кутемæй рартасæн, кæд æма, дигорон æмбесонди куд æй, уотæ фуддæрти исафунвæндæ ку скæнунцæ, уæд фиццагидæр етæ райдайунцæ сæ кæрдтæ инсун иннетæмæ, сæхуæдтæ йи хуæрзтæбæл ке нимайунцæ сæхе, уомæ гæсгæ. Иннердигæй ба ма аци дзубандий сæрбæл тар мегъæ æрæвардта нæ нури дзаман. Уой ханси равзарæн нецибал ес, цирдæмæ цæугæ 'й, уой ма ка лæдæруй: кæми раст æма кæми мæнгæ, кæми рохс æма кæми мæйдар уодзæй. Кæци над сор, кæци ба лæкъæрдæ разиндзæнæй, уобæл ку ниххæлхъойтæ 'нцæ, æдеугурæй «дууæ бони» ци адæн цæрдзæнæй, етæ. Пурхгонд æрцудæнцæ, недзаманæй нури уæнгæ, адæни 'хсæн ци рахастдзийнæдтæ сæвзурдæй, уони ахсгиагдæртæ.
Æнæмæнгæ, адтæй цидæр еумæйаг бæрæггæнæнтæ, хуарз ций 'ма лæгъуз ций, фал ихæлд æрцудæнцæ и «саутæн» сæхе къохи финстихалæнæй. Мæнæ, къæрних кæми искадгин-радгин æй, косæг лæг ба къæбæргори федиссаг бунати æвæрд кæми 'рцудæй, уомæй аййевдæр дæнцæ ба ма ци уа?! Раги дæр, уæдта æрæги дæр нæхъæртон царди хуæцгæ незæн адтæй еунæг хуасæ — куст!
Багъæрати Созур, 1926 анзи, куд размæ уинæг, уотæ радзурдта адæнмæ:
Цард цæуй кустæй аразгæй,
гъæйтт зæгъун!
Хъуæлти гъазун ме 'фсæйнагæй,
цъинк кæнун.
Аци нифсæфтауæн, уодбæлхуæцæг æмдзæвги цæйбæрцæ пайдай æзмæлд ес, гъеуотæ идзаг адтæй Созурæн æхе цард æма сфæлдистади æрмадзæ дæр.
Багъæрай-фурт æ нисанеуæг æнæдузæрдугæй зæгъуй кæсæгæн æмдзæвги кæрони, уомæн, æма æ лирикон æвдесæндар — курдон, е æхуæдæг æй, е æй нæуæг цард аразæг курдон. Созур адтæй æндон, æрттевгæ æмдзæвгити курдон.
Цард цæуй кусти фадуатæй,
гъæйтт зæгъун.
Зунд нæ есун магосатæй,
цъинк кæнун...
«Курд»
Уомæй рæссугъддæр 'ма æнæбаридæр ма куд бавдистæуа, — ка нин радзæгъæл æй рæстæгмæ, уæдæйти кæбæл дзурдтан, еци над рохсмæ, амондмæ.
Багъæрати Созури махæн Хуцау равардта, хъæбæрдæр ка 'рттевуй, еци адæни къуари хæццæ. Поэт æй уодкæдзосгæнæг дохтури хузæн, æма уомæ гæсгæ ба Созур æноси дæр хæрхæмбæлд кæнуй, буцæу кæнуй цъумур уодти хецæутти хæццæ. æрмæст ибæл нæ цæфсуй уони æфтуйгæ нез, авгау кæдзосæй изайуй æхе цæсгон, сауæдонау рæсогæй — æ тог, ниййерæг мади зæрдау, фæлмæн, хæлар æма æргонæй — æ зæрдæ.
Созур æдзæстхезæй, æхемæ неци лазæ æнкъаргæй, кæсæгæн байгон кодта æ зæрди дуар, æма си е дæр еруй дессаги гъæздугдзийнæдтæ, баййафуй си фарнæ æма намус, уоди хъаурæ æма тухгин нифс, уарзт æма цийнæ.
Багъæрати Созури туххæн ци финститæ бакастæн, уонæми 'й еугур дæр хонунцæ поэт-революционер. Растдæр цæстингасæй Созури сфæлдистадæмæ æркастæй Малити Васо.
1988-аг анзи рауагъд киунугæ «Зæрди дуар»-и раздзурди е финсуй: «Все те, кто писал и пишет о нем, главным, определяющим и всеобъясняющим фактом его искусства считают революционную тематику. Такой упрощенческий подход к изучению его творческого наследия нанес немалый ущерб его поэтической славе. Между тем о постижении поэтической личности Баграева не может бытъ даже речи, если ее определятъ только тем в его творчестве, что имеет непосредственное отношение к революции».
Багъæрати Созур революцион поэт адтæй, æви нæ, уæхæн хузи дзубанди æгæр хумæтæг æй. Рæстæг куд æййевгæ цудæй, уотæ æййивта Созури меддуйне дæр æма поэтмæ н'адтæй еунæгхузи, æнæгурусхæ гъуди цардарæзтбæл. Аци надбæл цуд адæмæн фæррæстмæ уодзæнæй, а ба — нæ, зæгъгæ, гъеуобæл адтæй е 'нæфæккеугæ мæтæ кæддæриддæр.
Созур «Кермени» партий иуонг уогæй, æнæмæнгæ, революцимæ барæ дардта, е сфæлдистадæ дæр — уотæ, фал аци цæстингас хауй поэти бæрæг ефстаг, еугай уадзимистæмæ. Еумæйагæй райсгæй ба, Багъæрай-фурт æй берæкъабазгун адæмон поэт. Созур æй кæдзос реалист, усхъунмæ дзурдтæй, фæсномугæй дзорун нæ зонуй, уæдта базонунмæ дæр нæ гъавуй, кæми гъæуа, уоми, æнæ фæстæмæ фæккæсгæй, æргон цæвуй тæккæ «тæрних».
Фæдздзæгъæл дæ сувæллонæй,
рахецæн дæ дæ мадæй;
дæ уод бæзгæй, рæсугъд уогæй,
исæстур дæ æгадæй.
«Киндзæн»
Нæ дæ ефтигъд, фал куд неци фæйдтай?
Хæрдмæ фæккæсис, æвæццæгæн.
«æнцон дин æй»
Ниммæ уагътæ, уæ кувдмæ дæр нæ цæун,
— уæ минаси зæрдигъæлдзæг нæ фæуун.
«Кувдгæнгутæн »
æмдзæвгæ «æз уотæ зæгъун» ба арæзт æй айдагъдæр æргом дзурдтæй:
— Компартий сæрдар!
Цардмæ нæ хонгæй,
ду рæсугъд дзоргæй,
гъуддаг гъолæнттæ
цæмæн кæнис?
æфхуæрд лæги цар,
рист, æрхæн уогæй —
гæртани фингæй
мудтæ, гогузтæ
цæмæн хуæрис?
Аци æмдзæвгæй хъæбæр æнцон балæдæрæн æй, Багъæрай-фурт ке сæрбæл дзурдта, е: революций дæр нæ, компартий дæр нæ, фал хъиамæтгун лæги сæрбæл.
* * *
Созур райгурдæй 1888 анзи фæлвæра — хорхæтæни мæйи 18 бони. Уæдæй нури уæнгæ рацудæй 116 анзи, æма куд фæстæдæр, уотæ Багъæрай-фурти сфæлдистадæ никки ирддæрæй æрттевуй, арфдæр хезуй поэзиуарзгути зæрдитæмæ. Тæккæ растдæр тæрхонхæссæг æй рæстæг, æма Созури поэзи еци фæлтæрæн рацудæй.
Цубурæй радзордзæнæн, Мамайти Геуæрги куд финста Багъæрай-фурти цард æма сфæлдистади туххæн, уой.
Багъæрати Созури фиди фиди фидæ — Хасити Гуатдзау, дан, æ фурт Тасой хæццæ рацудæй Уæллагири комæй, Мизури гъæуæй Дигори бæстæмæ фиййауæй бакосунмæ. Куд æрцæуæггаг, уотæ си Хъубадтæ хъалон есиуонцæ, æма сæ хæццæ тох кæнун райдæдта Тасо. Мæрдтæмæ дæр уони бæллахæй хъæрæуæй бацудæй. Тасой еунæг байзайæггаг Хъурманæн æ фурт Созур райгурдæй Киристонгъæуи. 1904-аг анзи 16-анздзудæй каст фæцæй гъæууон скъола, уоми райста дзиуари æгъдаубæл косунмæ, зарунмæ арæхсгæ лæги ном. Идарддæр исахур кæнун æй бæргæ фæндадтæй, фал æ фиди равгитæ уой бæрцæ нæ амудтонцæ æма байзадæй зæнхкосæгæй. Цуппар анзи æ фидæн æнхус кодта будури кусти дæр æма хæдзари кусти дæр.
Созури дууæ æнсувæри паддзахи кусти фæдбæл фесавдæнцæ: сæ еу Япони тугъди фæммардæй, иннæ ба æфсади службæ гæнгæй уæгъд цохъай басудæй æнсури мæйи. 1908-аг анзи ба Созури гъавтонцæ службæмæ ракæнун. æ халæ схаудтæй, уомæн æма фондз тумани гъудæй бафедун, цæмæй æй ма ракодтайуонцæ, уой туххæн. Созури æ рохсаггаг æнсувæрти мæстæй нæ фæндадтæй цæун, æма 'й хецауадæ ба агурдтонцæ. Созур загъта: «Нæ косун, нæ цæун æфсадмæ. Берæ фæууæд махæн, дууæ ни дзæгъæли фесавдæй 'ма берæ фæууæд. Мæ фæндон раст, лигъдæй цæрдзæнæн». æ мадæ 'ма æ фидæ кудтæнцæ, фал æ хæццæ исарази æнцæ. æригонæй дæр Созурмæ адтæй æхе гъуди, æхе цæстингас царди уагæмæ æма уæхæн унаффæ æхуæдæг рахаста. æ ниййергутæн ма хуæздæр ци гæнæн адтæй, сæ бон ку базудтонцæ, уæд æй сæхуæдтæ æрветун байдæдтонцæ. Созур æ еу зари зæгъуй еци цауи туххæн:
Мадтæлтæ истунцæ сæ хуссæнтæй,
истунцæ, дзорунцæ сæ биццеумæ:
рандæ уо, феййафта дæ нæ сæумæ,
фæлледзæ идардмæ нæ гъæубæстæй.
Созур рандæй, æма хæтун райдæдта сау гъæдти, хуæнхти æма будурти. Цинæ бæлах не 'взурста, уæхæн н'адтæй; кæми хуæрдгин, кæми ба стонг, кæми уазал, кæми æнæхуссæг. Еци зин уавæртæ æвзаргæй, Созур зартæ æма кадæнгитæ финсун райдæдта. Цæйбæрцæдæр рæстæг уотемæй фæццардæй. Уалинмæ ба æ фидæ Хъурман дæр рамардæй. Созур еунæгæй æризадæй, бийнонти нæлгоймаг нæбал байзадæй уомæй уæлдай. æма æрæздахтæй гъæумæ фæстæмæ. Куд еунæг хæдзардар, уотæ 'й исуæгъдæ кодтонцæ службæй, фал æй уæддæр сæ гъудий дардтонцæ. Созур æрлæмбунæг æй хæдзари, æ мади хæссун райдæдта, еугур лæги куститæ дæр æхемæ райста. 1910-аг анзи ба бийнонти гъуддаг бакодта. 1914-аг анзи устур империалистон тугъди рæстæги нæуæгæй ист æрцудæй службæмæ, 'ма цалинмæ тугъдмæ бахъæрттæй, уæдмæ е 'хæс кодта. Тугъдмæ ку бахъæрттæй, уæдта бабæй уордигæй дæр æ сæр райста. æма еу рауæнæй иннемæ рахау-бахау кодта — Львов, Броды, Эрзерум... Уæдмæти паддзах гæлст æрцудæй. 1917-аг анзи Дзæуæгигъæуи исæвзурстæй Кермени парти. Уордæмæ бацудæй фæндзæймаг иуонгæй. æрвист æрцудæй Киристонгъæумæ, уоми дæр бацудæй партимæ дуккагæй. Куста еци рæстæгути фæйнæхузи бунæтти, æрмæст иннæ керменонти хузæн — лæвар. Еци рæстæги æ гъæуккæгти нæ, фал ма сауæнгæ æ муггаги зæрдæмæ дæр нæ фæццудæй æма 'йбæл етæ бавдесæн кодтонцæ, фал уæддæр, «земотдели» косгæй, æ еу къохи даргъ рæхис, е 'ннæ къохи ба цубур топп, уотемæй Созур къæхтити сæрти бахезидæ, зæнхи хæйттæ иуаргæй. Шкурой хæццæ тугъди рæстæги ба Созур æхе гъæдæмæ райста æма уоми е 'мбæлттæн нæуæг царди туххæн таурæхътæ дзурдта, зæгъгæ, бафеппайдта Мамайти Геуæрги.
Багъæрати Созури цард æма сфæлдистади туххæн аци цубур уац Мамайти Геуæрги ниффинста 1926 анзи геуæргобай мæйи 2 бони. Созур уой фæсте дууæ анзи дæр нæбал рацардæй. Саугъæдти, тæссаг хуæнхти ке фæххаттæй, æнæтæрегъæд ке адтæй æхе уод æма бауæрæн, етæ 'йбæл æртæфстæнцæ. Рæугути нез ин æ рæсугъд цæсгони рохс фесафта, æ кæддæри федар иуæнгтæ ба никкуронуат кодта æма æ пеллонуадзагæ арт рахустæй. 1928 анзи сосæни мæйи 7-аг бони æ авд сувæллоней сæ мадæ Гæтини хæццæ ниууагъта. Куд устур æма зундгин лæг, уотæ æ кæрон базудта цалдæр мæйи раздæр. Еци анз кæрдæгæзмæлæн мæйи 7-аг бони Къосирати Сæрмæтмæ финста æ фæстаг пъисмой: «Хуæрзбон, Сæрмæт! Нур, æнгъæлдæн, æрхæццæ 'й мæ мæлæт. Ка'й зонуй, кæрæдзей ку нæбал фæйинæн... фæсаууонмæ дæ мæ хъури кæнун, мæ цæстисуг калгæй, æнсувæри адæ мин ду равардтай».
Поэтæн йæ алли æмдзæвгæ дæр цæуй æхе бауæрæй, æхецæй, æма, уомæ гæсгæ ба, цифæнди темæбæл финст уогæй дæр си, уæддæр цидæр æнæзингæ фæззелæнтæ, цидæр листæг минеугутæ кæцидæрхузи форми барæ фæддарунцæ автормæ. Финсæги сæйраг ихæс ба æй æ меддуйне, æ зæрдихатт байгон кæнун, цæмæй æй кæсæг уина, æнкъара, уæдта 'й æ медзæрди ба æхебæл бара æма си ера, уина æхе уавæр, æ цард. Кæсæгæн æхебæл æууæндæн, æма фарнæитауæг поэт Багъæрати Созури цæруйнаг æмдзæвгитæ багъаронцæ æ зæрдæмæ æнæ гъаргæй, бамбæлонцæ æма ин батергади кæнонцæ æ уод, æ зунд æма æ науæртæ. Созури æстæфагæн, Созури «циргъдзæстæн» (Къосирати Сæрмæти загъдау) поэттæ æносмæ райгуруй еугæйттæ. æ тухгиндæр æмдзæвгитæй еу — «Бунгард», мæнмæ гæсгæ, еугурæй дæр хауй æхе трагикон, маст æма ристæфсес, цæфтæ 'ма рæхустæйдзаг зин цардмæ. Поэт адтæй толдзæ бæласæ, фал æй фæххуастонцæ, физикон хузи ин æ астæуистæг ракъæрцц ластонцæ, æ зæрдæ ин æ реуæй исрæдувдтонцæ, уæддæр нæ рамардæй æ зар, æ пурх бауæри адæмлимæн, зæллангхъур, цардуарзагæ маргъ бацардæй æма заруй фалдзостæн, æрдзæн, уæдта, ци æгъатир адæмæн æрхаста нивонди æ сæр, уонæн, фиццагидæр ба... Еци маргъ æй поэтæн æ Хуцауи лæвар сфæлдистадон скурдиади цирен.
Думгæ дæ æвзонгæй кæддæр расаста,
æ цæфтæ зæрдæбæл лæуунцæ.
Мадта идарддæр кæсæн æма игъосæн, поэт куд ихалуй æ уодæй æлвист фурæнкъард зари римæхст зæлтæ:
Бавзарунмæ зинтæ дæу ма ниууагъта,
бунтæй дæ уедæгтæ ресунцæ.
А фæстаг хумæтæг загъд рæнгъи дзурдтæ ба æцæгæйдæр зæрдæзмæлæн кæнунцæ адæймаги, уæхæн уæззау, арф æнцæ, уотæ ресунцæ бæласи дарæг уедæгтæ и бæласи саст зæнгæбæл æма уавæр фæррæвдзæдæр кæнун сæ хъаурæ ке нæбал æй, еци æнæбондзийнадæ ба ма æвдесуй инодгæнæг, æлхъевæг пессимизми дæлйаудæр уавæр. Еци «уæззау дор» цума ниххизтæй и бæласи уедæгтæн сæхецæй бундæр сау зæнхи æнæуингæ ма æнæуаг уомæл бæздити. Созури поэзий хегъæдондæр минеугутæй еу æй æнæнгъæлæги нивесинитæй фæлгонцгонд философи. Æркæсæнайтæ, поэт куд арф æма раст низдохуй æ дзурди, зунди æма мидуынæн бурæу, цæмæй е 'мдзæвгæн идарддæр цæуни 'ма цæруни барæ уа, цæмæй къахгæй æма æзгелгæй иссера æнахури дессаг, зæрдæагайæг сорæттæ:
Дæ цилпæ мæтъæлæй рæхцуй дæ сæрбæл,
бадуй дзи гъолон цъеу астъони.
Цæйбæрцæбæл идзаг царди хъуæл æрцудæй æвдист аци еунæг гъудиади. Ами ес æнæбон, фал кæронмæ тохæг уедæгти туххъйамæт — цилпæ. Еци цилпæ (гъома, листæг, æрдæгхускъæ талати курес) ма райгурдæй сæрæвгæрст зæнги æма нифсхаст уедæгти фæстаг ухеритæй. Уобæл гъæуама и бæласи содзаггаг гъарæнгæ раскъудайдæ. Идарддæр ма ци?! Фал Созур, цæстæйуингæ мæлæтæй æндæр кæми неци зиннуй, уоци æнæмадзал уавæри дæр исæвзурун кодта цард: «Бадуй дзи гъолон цъеу астъони». Мæрдонхуз уазал бæласи саст къулдзахи медæгæ уод бауагъта, æма си тог, гъæддзарв рацудæй, и æмир уедæгтæ цума зæнхи буни базмалдæнцæ, цæрдхуз райстонцæ. æстæфгæ, уингæ фæккодта уæхæн æрдзи фæззинд æма 'й æхе цæстæй, цæрдæг стаййау цурд ахæст ракодта, æви æ поэтикон интуици уотæ гъæздуг æй, æма 'й уоци æнæзингæ хъаури фæрци æмдзæвги тар лæгæтæй рауагъта рохс адагæмæ?! Кæронбæттæни ба поэт нæуæгæй рахизтæй бæласи уавæрмæ æма бабæй аци, еумæ райсгæй, уæззау сюжетти фæззиндтæй зæрдæрохсгæнæн зæлтæ:
Сауæнгæ нæ кæуис уæддæр дæ зинбæл —
цъеу ма дин разаруй хор бони.
Аци æмдзæвги сæйраг архайæг «бунгард»-и карнæ æй Созурæн æхе карнæ. Поэти кæд сауæнгæ ма æхеуонтæ дæр æфхуардтонцæ, хумæтæг адæми цæрдтитæ зæрдæмæ уотæ хæстæг ке иста, æ уоци зинбæл ин нæбал дзоргæй, уæддæр æ саст зæрди адтæй æнæбасæтгæ устур нифс, — е ба алкæд иуæнгти марди хæццæ нæ мæлуй. Еци нифс ин, ка 'й зонуй, æма адтæнцæ е 'мдзæвгитæ — æ уоди ристи æвзургутæ. Ци уа, уой зæгъун бандеун фæгъгъæуй, кæд алкæд нæ, уæддæр ахиддæр, цифæнди зин æма нин гъулæг уогæй дæр. Ес нæмæ берæ лæгъуз минеугутæ. Уоци гъæнтæй дууæ æнцæ устурзæрдæ æма устурдзурд. Уони уазал æма уæззау æфсæйнагин рæхуститæ Созур бавзурста æ царбæл сауæнгæ æ тæккæ муггаг æрдигæй.
Хуæрзбон, фæндараст дæн,
нæ уæ гъæун.
Зиндонæй бафсастæн,
ку уин зæгъун.
Алке дæр ни гъæуама лæдæра кæцифæнди поэти раст æма хуарз зæрдиуагæ хеуонтæмæ. Е гурусхаг нæ униау æй, уомæн æма поэти бæрцæ уарзун неке зонуй. Фал етæ, фиццагидæр муггаг сæхуæдтæ ба? Циуавæр цæстæй фæккæсунцæ сæ финсæгмæ, кадæ æма син ном ка кæнуй, уæдта айдагъ уонæн дæр нæ... Цæйбæрцæбæл æгъатир æфхуæрд гъæуама баййафтайдæ Созур, фулдæр ке уарзта, æ еци хеуонтæй, цæмæй аци хъурми цæстисугæйдзаг рæнгъитæ исрæдувдтайдæ æ зинæйинод реуи арфæй?!
Уæфсхуæрттæ тонетæ
мæ рист царæй.
Æфсæнттæ еретæ
æмбурд къуарæй.
«Багъæратæн»
Созурæн нæ ес, зæгъгæ, а хецау æй, æма 'ймæ игъосун гъæуй, а зонгæ 'й æма ин козбау кæнун гъæуй, а ба хеуон æй, æма 'й лигъзласæ кæнун гъæуй, уæхæн зæрдихатт. Ес ин хуарз æма лæгъуз, раст æма хæран. Ес ин æргон зæрдиуаг, рæсог цæсти рохс, æй бунтон рæстдзурд, æхебæл ку 'ууæнда, нæ рæдуйун, зæгъгæ, уæд фæрсаг листæг кæнгæ миутæ æ фæсониæрхæги дæр нæ 'нцæ, гъуди дæр сæ нæ кæнуй:
Зиндонæй бафсастæн,
уомæн зæгъун.
Хуæрзбон, фæндараст дæн,
нæ уæ гъæун.
Гъеуотæ, мæстæй туппур уогæй, фал æнæ фæстæмæ фæккæсгæй, раздахта Созур дæр æхе æ муггагæй, уомæн, æма æндæрхузи нæ зудта, æ бон н'адтæй, уæдта 'йбæл федаугæ дæр нæ бакодтайдæ. æмдзæвгæ «Багъæратæн»-мæ уодигъæдæй æнгæс ма ес Созурмæ еу къуар æмдзæвги дæр. «Тухст»-и поэт æ царбæл æвзаруй æ еунæгдзийнади уæззау уаргъ æма æгас адæми æнæйнондзинадæ.
Фестун сæумæ æнæбари,
незгун лæгау фæннæтун.
Нæбал фæббухсун хæдзари,
тургъи къумти фæххæтун.
Аци рæнгъитæ алкæмæ дæр, æвæдзи, еу минкъий хаунцæ, уомæн æма катаййи ка нæ бафтуйуй, уæхæн адæймæг зин иссерæн æй.
Адæм заргæ косунцæ,
сæ хъал дзурд æй сæ дарæг.
Мæн мæ цармæ сорунцæ,
цума æз дæн сæ марæг.
Багъæрай-фурт аци æмдзæвгæ æртæ 'ма инсæйанздзудæй ниффинста, æма сауæнгæ уæд исбæрæг æй æ царди ханхæ, балæдæрæг æй ке нæ уодзæй, исон бони æ гъудити хæццæ еунæг ке уодзæнæй, æма 'й тухтох кæнун ке гъæудзæнæй, дуйней исконд æндæрхузи ка 'нкъаруй, еци адæни хæццæ. Аци къуармæ ма хауй æмдзæвгæ «Кувдгæнгутæн» дæр:
Ку базудтон хъæбæр раги мæ еунæг,
уæд ма мæмæ цæмæн дзоруй уæ хонæг?
Ниммæуагътæ, уæ кувдмæ дæр нæ цæун,
уæ минаси зæрдигъæлдзæг нæ фæуун.
Ами Созур никки бæлвурддæрæй, арфдæрæй æвдесуй æ гъинцун: еугур адæм дæр хуæрунцæ, ниуазунцæ, кафунцæ, зарунцæ, еунæг лæг ба сæ астæу фæббадуй фур æнкъардæй, неци 'ймæ гъаруй æппундæр æма 'й фæрсæг, уинæг дæр нæййес. Е уоми нæй æма уонæй нæй, е æй æндæр дуйней, æндæр барæнтæй баруй царди хæзнати бæрцæ æма асæ, æндæр мæтæ ин æздирзуй æ тæносон уод. Е мæтæ кæнуй, ке хæццæ фæббадуй фингæбæл, еци кувдгæнгутæн сæхе уодти мæгурдзийнадæбæл, се 'нæбунатон, æма уомæ гæсгæ ба – æведауцæ зæрдигъæлдзæгбæл. Поэт, кæд æхе еунæг æма мæгур хонуй, уæддæр минаси архайгутæбæл ресуй æ зæрдæ, цийни рæууонæн сæ куд минкъий гъæуй — хуæрдæ ' ма ниуæзтæ — е æй зингомау деси æфтауй. Уомæ гæсгæ бабæй Созурæн ани хæццæ дæр еумæйагæй неци ес. Нæ сæмæ багъардта æ гъинцъун, æ мæтæ, æма сæбæл æ къох ракъуæрдта, дуар сæбæл «ратъæпп ласта», кæд ин цифæнди хъæбæр зин адтæй, уæддæр. Аци уодигъæдæбæл финст æмдзæвгитæмæ хауй «Фæйдтон мæ цард» дæр:
Фæйдтон мæ цард —
рист зæрдæ 'йбæл инæфуй,
арвбæл хъуæцау
царди нивæ исæфуй.
Арвбæл мегъау,
ку 'стумугъ уй мæ сагъæс, —
бадун сæйгау,
неуй мæбæл мæ дуаргæс.
Поэти еунæгдзийнади зинбæл тухсуй æрмæстдæр æ куй, æма ма уой неун ба никкидæр арфдæр кæнуй уоди рист. Лирикон геройæн ами æ нифс æрдæгсаст æй, æ хъауритæбæл исдузæрдуг æй:
Фæйдтон мæ цард,
бавзурстон æй еунæгæй,
уæззау — мæ уаргъ,
нæ 'й фæразун еу лæгæй.
Цума цæхæн уаргъи кой кæнуй автор еу рауæн дæр æма иннæ рауæн дæр? Уомæн дзуаппдæттæг æнцæ Созури æмдзæвгитæ сæхуæдтæ. Мæнæ сæ еу — «Еунæг»:
Байзадæй еунæг
дзиназгæ, кæугæ.
Уой бæсти зарæг
Ку' адтайдæ бæргæ.
Косунмæ — тухгин,
хуссун нæ уарзта.
тохунмæ — нифсгин,
æ реу лæвардта.
Поэт æй косæг æма тохæг, куст æма тох æнцæ æ «уæззау уаргъ», фал æ хæццæ æмзунд, æмунаффæ неке 'й, фæххуæцæг ибæл нæййес, иннæ адæни æндæр гъуддæгтæ гъæунцæ, æма ин уомæ гæсгæ зин æй, нæбал æууæндуй æхебæл:
Æ мосмæ фæззæг
тиллæг ку хаста.
Фесавдæй еунæг —
дон æй фæлласта.
Нифссаст, цардæнсæнстæй поэти лирикон герой е 'ннæ æмдзæвгæ — «Бæхбадæг»-и рæнгъæбæл æ саргъбæл æрфунæй æй: «Райзадтæн, еунæгæй фæдздзæгъæл дæн, æррæстæ нæ уайуй хуссигъæлдзæг». Уæдмæ ба «е 'мбæлтти, е 'мбæлццонти ефхæссунцæ хъозæнттæ», сæхецæн амæлттæ ерунцæ æма «тундзунцæ хæлæфæй сæ хæйттæмæ».
Сау бæхи фæссайдтон бæхбадæгæй.
Раууелун æфсæрмæй мæ кæрци дус.
Ами и дуккаг рæнгъæ æй æнахур, фал рæсугъд дзурдбаститæй арæзт фæлгонц. Уæхæнттæ ба Багъæрати Созури сфæлдистади ес хъæбæр берæ:
Зæгъун, нæ дæн гъосæй къуру,
нæ дæн къуру сæрæй дæр.
Хонетæ мæ гъолон уру,
фегъосун æй дæуæй дæр.
Аци рæнгъитæ ист æнцæ æмдзæвгæ «Цæмæй къуру дæн»-æй. Уоми идарддæр ес мæнæ уæхæн дзурдтæ:
Зин æй цæрун æнæ 'мбалæй,
нæййес хуæцæг мæгурбæл.
Поэт бабæй ами дæр æвдесуй еунæгдзийнади фудæбон æма æнæбони ухери. Уомæ гæсгæ Созур æ иннæ æмдзæвгæ «æмбæлттæн»-и федарæй зæгъуй:
Ма зæгъетæ, æнæ 'мбалæй
нæ хевастæй исистæн.
Ма зæгъетæ, афонæ' й 'ма
нæ цæвгути ниццæвæн.
Ирон тогæн ходуйнаг æй
хæлæф кæнун, нæ бæлсун,
— банæуагътæ æмхузонæй
æд æмбæлттæ исистун.
Идардмæ уинæг æма гъудигæнæг поэт Багъæрати Созури тæссонд уод æма æнкъарагæ зæрди æздирвæги æздирвтонцæ адæнбæл мæтæ, уой нури уавæр æма е 'сони уйнаг цард. Фал æ равгæ н'адтæй, ци хузи 'й хуæздæр æнгъæл адтæй, еци 'рдæмæ ескуд фæббæрæг ун царди уагæбæл, уомæн, æма исæмбалдæй æрцæуйнаг æййивддзийнæдтæмæ æдзæттæ адæмбæл. Уомæ гæсгæ æ зинаргъ гъæубæстæй цæунвæндæ скодта, берæ сæ уарзгæй, цæмæй син ма хъор кæна сæ мæгур сагъæстæ, сæ хумæтæг гъудитæ æма уотемæй æхуæдæг дæр фæййервæза æнæпайдай тухдзурд æма тохæй:
Цæун, цæун, идзулд зæрдæй сæ уадзун.
Гъæуæн, синхæн сæ къохесун фæразун.
Гъæуæн, цид, æз мæ зæрди нез ку дзурдтон,
уæд син фæрсæй сæ ходунгъæр игъустон.
Багъæрати Созур, æвæдзи, æ иннæ æмгъæуккæгти хæццæ рабаргæй, æндæр, уæлдæр къæпхæнбæл лæудтæй, æ гъудий бæрзæндæмæ ин не 'схъæрттæнцæ етæ, æма 'йбæл фæрсæй худтæнцæ, зардтонцæ, сæхе зундгиндæр æнгъæл уогæй, мæнгæй.
Кæугæй мæнмæ сæ зарунгъæр игъустæй,
уидтонцæ мæн æгадæдæр сæ мистæй.
Гъе, уæддæр поэт, куд устур адæмуарзагæ гуманист, уонæмæ не 'смæстгун æй, æ хуарз зæрдихатт сæмæ нæ раййивта, фал ма син æ уод нивонди æрхæссунмæ дæр цæттæ адтæй:
Цæун, цæун, нурмæ дæр дзи нæ гъудтæн,
мæ уод фæууæд сæрбæлтау дæр сæ фурттæн.
Багъæрай-фурт зæрдристæй рандæй æма Армавири ниффинста æмдзæвгæ «Сæнттæ». Еци рæстæги поэтмæ рауадæй уоди кризис:
Цардтæн æз дæр, мæ хæстæгæн
адтæй мæ дзурд æнадæ.
Алцидæр нез — дзæгъæл лæгæн.
Еунæг — мæгур, æгадæ.
Мастæй, зинæй, æфхуæрдæй дæр
хай мæ фæцæй мæ фагæ,
цардæй мæлун берæ хуæздæр,
цардæн зæгъун: «Ирайгæ!»
Зинг зæгъунæй ком нæ содзуй. Еци æмбесонд раст æй бæргæ, фал æнæ артæй хъуæцæ дæр нæ фæууй, æма Созур, еци рæстæги, еци уоди зин уавæри хæццæ, алци дæр бакодтайдæ, гъеуомæ 'й æртардтонцæ æ хъазар хеуонтæ, æппундæр æй ке нæ лæдæрдтæнцæ, уой фудæй. Фал уæдмæти ба Созури зæрди бацудæй æндæр сагъæстæ. Етæ бæрæг æнцæ æмдзæвгæ «Къазармай»-йæй.
Нæбал мин ес мæ гъар хуссæн, —
нæзи фæйнæг мæ буни.
Хуцау зонуй, ку бахуссон, —
ци фæууиндзæн мæ фуни.
Цæмæй зонун, куд цæрунцæ
мæ тухст мадæ, мæ хуæртæ.
Æвæццæгæн никкæунцæ,
зæрдихалæн сæ гъæртæ.
Багъæрати Созури æнхæст нæбал евдæлуй æ хурфæмæ игъосунмæ, æ гъæубæсти ке ниууагъта, уони мæтæй:
Нæ мæ гъæуй уони кæун,
евгъуйæнтæ сæ бæнттæ.
Низзарун, цид: тугъдмæ цæун!
Æрхæсдзæн дзи нивæндтæ.
Æвеппайди мæ сау рæсугъд
мæ зæрдæбæл ку 'рлæууй, —
хуæрунбæл дæр мæ цæстисуг
мæ фингæбæл нигъзæлуй.
Гъе, уоци 'рдигæй Созурмæ бакалдæй цидæр нифси, цидæр адгин, фæлмæн æма гъар рохси цъита:
Мæнгæ дзурд уин нæ фæууодзæн:
берæ уарзун нæ бæстæ,
фал уе 'гасемæй еу уодæн
фулдæр уарзуй мæ цæстæ.
Еугур поэзиуарзгути зæрдæмæ дæр ка цæуй, Созури еци æмдзæвгитæй еу æй «Зуймон æхсæвæ гъæди». Уомæн æ алли рæнгъæ дæр æй цæститæбæлгъазагæ цæттæ нивæ:
Бæрзонд хуæнхти сæртæй цъететæ гъизунцæ.
Хецæнтæй æрфинсæн иннæ рæнгъитæ дæр:
Тар гъæдæ сæ буни цæурæхцæ кæнуй.
Идарддæр:
Æносон лæгæтти сирдтæ дæр хуссунцæ,
æма цуппæрæймаг рæнгъæ:
арв дæр мин цæстемæй гъæдæмæ кæсуй.
Аци цуппар рæнгъи нин цуппар рауæнеми сæ фæдбæл равзурун кæнунцæ нæ каст, не 'нкъарæнтæ, нæ гъудитæ. Фал еци цуппар рæнгъи нæ ниррæдзæхсæнтæ 'нцæ, нæ рахецæнтæ 'нцæ кæрæдземæй, æнцæ еумæ баст — гъудиæй, райгурдæй си еу къæбæламад сюжет.
Идарддæр дæр аци æмдзæвги автор æ дæсниадæбæл дес кæнун кæнуй, æрдзи рæсугъд æма æхцæуæн нивтæ æрæстæфун æма бавдесунæй:
Кирсæ къæлеутæбæл рæхцунцæ мæргътæ дæр.
Æнсури ирдгæмæ тавунцæ сæхе.
Аци дуккаг рæнгъæн ба, дигорон литературæй идарддæртæмæ рахезгæй дæр, æмбал зин иссерæн æй. Уайтæккæ дæр æй кайфæнди дæр райахæсдзæнæй, зæгъгæ, æнсури уазал ирдгæмæ ба куд ес хе тавæн. æ дессаг дæр уой медæгæ 'й, æма 'й Созур лæдæргæ лæдæргæй ке финста. Нихмæвæрд фæззинд, æрдзи æма царди фæткитæй ка рахизтæй, уæхæн сорæт зæрдæмæ хъæбæр цæуй, адæймаг æй æ уодмæ есуй цидæр æнæлæдæрд æнкъарæнти фæрци, æма е ба дзорæг æй, аци æнахур рæнгъи арæзт раст ке æй. æвæдзи, ами дзубанди цæуй мæргътæн сæхе номæй, цума сæхе цъухæй, уотæ. Мæргътæ басудæнцæ, ци бунат иссердтонцæ кирсæ къалеутæбæл, уоми кæд ирдгæ кæнуй, уæддæр мæргътæмæ ба уотæ кæсуй, нæхе тавæн, зæгъгæ, уомæн, æма сæ уотæ фæндуй, се 'дзæллаг уавæр исраст кæнуни мадзал син е æй, сæхемæ гæсгæ. Сæ фæндон нимайунцæ æцæгдзийнадæбæл, æма, уотæ 'нкъаргæй, сæхе гъар кæнунцæ, хуæздæр бон сæбæл ке нæййес, уомæ гæсгæ.
Циуавæр автори ес исхонæн поэт æнæ лирикæй?! Бæласæбæл къалеутæ еу фарсæй ку не 'рзайа, уой хузæн уодзæнæй е дæр. Созури иннæ лирикон æмдзæвгæ «Сæрдæ» финст æрцудæй 1917 анзи фæлвæра-хорхæтæни мæйи 21 бони. Джусойти Нафи Багъæрати Созури сфæлдистадæ дех кæнуй цуппар фæлхæнебæл сæ финсуни рæстæгмæ æма сæ социалон фæткæвæрдæмæ гæсгæ. Алке дæр æхехузи лæдæруй, уинуй гъуддæгтæ, уомæ гæсгæ ба Нафи нимайуй æмдзæвгæ «Сæрдæ» Созури революцион æмдзæвгити райдайæнбæл æма, уомæн еци барæ ниууадзæн, фал æмдзæвгæ «Сæрдæ» некæци социалон цардарæзти хæццæ баст æй. Е æй политики фæливд хабæрттæй идард лæууæг, еппæрд аййевадон уадзимиси æнаййепп, зæрдесгæ æвдесæн. Е æй æрдзæ 'ма адæми æнæскъунгæ еудзийнади дæнцæ, цард æма рæстæги бастдзийнади бæдолæ. Созур нин дуйней æнæрлæугæ зелдохæй еу сæрддон бони нивæ исæскъудта, рæстæг бауорæдта æ еугур цийни змæлди хæццæ, æ еугур æнæбафæнзгæ æрдзи рæсугъдзийнæдти хæццæ нин æй нæ цæстити рази æривардта, уомæн æма æхе уоди хурфи нæбал цудæй, деси 'й æфтудта, æндæмæ пурф кодта зæнхи арф реуæй истонæг дони хузæн фур дессагæй. Нæ зæрдитæбæл æрлæуун кæнæн фæстаг строфа:
Бæлæути къуар бæкъуæлтæмæ
ку 'ртæхунцæ пæр-пæрæй, —
се 'рæмбалдæй сурх мæнæутæ
нигъзæлунцæ гæр-гæрæй...
Æвæдзи, берети батавуй аци, Хуцауæй æрвист, изæддон, фал уæддæр зæнхон æмдзæвгæ.
Къуар æмдзæвги тухгин, уæдта нурмæ к'адтæй, уонæй æндæрхузи финст ку рауайонцæ авторæн, уæд поэт цæрдзæй уони хæццæ. Фал Созурæн ба къуарæй фулдæр æнцæ еци бæрзонддæр тæрхæгбæл æвæруйнаг уадзевзитæ. Никки бæрæгдæр дзоргæй ба имæ æрдæгконд, кенæ кæронмæ арæзт ка нæй, уæхæн æмдзæвгитæ уогæ дæр нæййес, кæд сегас æмхузæн тухуаст нæ 'нцæ, уæддæр. Созур хъæбæр молуй æмдзæвги формæ аразуни фæрци. æрмæст имæ æмдзæвги формæ фæззинуй, хецæнтæй нæ, фал æ медеси хæццæ еу рæстæги, æмбастæй. Е æргъæй косæг фæлтæрдгин скулъптори хузæн, æмдзæвги медæггаг æма агъодæ исфæлдесуй еци-еу сфæлдистадон зинги æрмæгæй. Уой фæрци ба 'ймæ кæнгæ æмдзæвгитæ æстæн æнцæ, уæдта Багъæрай-фуртæй уæлдай иннæ устур поэттæ дæр зундæй финститæй цохгонд нæ 'нцæ, уомæн æма айдагъ уоди уæларвон тæмæнæй дæр идардмæ рагæпп гæнæн нæййес аййев литератури рæсугъд ухерий будурти.
Скъодтати Эльбрус
Къуæтти
Уæлмæрдхуæрнæг
Зæронд лæг
Цъете
Курес æма къæлмæг
Нæ зумæг
Фарнæ
Ци зæгъон?
Æнæсагъæс
Бунгард
Тох
Æлдаргинтæ
Цæбæл нийнæфтæ?
Курæнтти сайд
Сувæллон
Фæсмон
Бæхвæндагбæг
Совахъ æма бæзæрхуг
Гъазти
Нарти фæндæ
Дууæ æрдхуарди
Фæндæ
Гæкгуги хузи
Гъастгæнæгæн
Мæтъæл
Гъарæнгæ
Фæйдтон мæ цард
Уаддзалх
Киндзæн
Мæнгæ соми
Еунæг
Хæфсæ
Кæлхуард
Бæхбадæг
Цæмæй къуру дæн?
Мæсуги
Æнгарæн
Къæрнæхи осæ
Бинонтæ
Æнцон дин æй
Кувдгæнгутæн
Мæ зæрдæ
Цæун
Хъазахи нифс
Сæнттæ
Къазармай
Æнбæлттæн
Нæ мæрдтæн
Нигъгъæрзæн нæ фæрстæЙ
Мæстиноки мæгуртæ
Цæргæстæ
Ледзæг
Ледзæги зар
Дусæрон цæргæс
Уалдзæг
Гъæр
Зæрбатгутæ
Сæрдæ
Уæрæйдæ заргæй
Кувд
Нæ фæззæг
Бинонти цард
Мардæн
Осгорти зар
Фæдес
Ма ми гъаст кæнæ
Гъæйдæ-гъа!
Кермен
Нæ косæг лæг
Кæуæг
Гоппойти къуар
Æрæгзумæги
Нæ фæсевæдæн
Косгути бæрæгбон
Хадзимæт рæмонти
Еумæйаг мæрдтæн
Бонвæрни мадæ
Киндзхонтæ
Агубекир
Раздзæуæгæн
Нæ царди нивтæ
Бæллах
Дугъ-дугъ
Нæ бæласæ
Рæстдзинадæ
Фун
Нæуæг æгъдаубæл
Мартъи
Æз уотæ зæгъун
Дзæгъæл
Михал Гарданти
Къибилти Гугъойæн
Уарунгор
Мæ дзурдтæ
Ка ке хæссуй?
Курд
Сау гъæр
Гулæри
Тæтæрхъан Билаонти
Бердити Дударæн
Бонгинтæн
Китай
Зар
Хъурмаллухъ
Уæргъдзау
Нифсгин
Æхсирф æма дзæбокæ
Нæуæг зарæгæн
Тæлæтгæнгутæн
Зуймон æхсæвæ гъæди
Цæмæн ледзис?
Æфхуæргутæн
Мæ зин зонæг
Совет æнервæзæг
Саст къах
Уазал хæдзари
Гъæй-уй!
Фурхуæрдæй сæйгæ
Оси Пъолций
Багъæратæн
Киндзæн
Сакко æма Ванцеттийæн
Иронæн
Нæ цини бон
Поэзийы Курдон(Скъодтати Эльбрус)
Певец свободы(Нафи Джусойты)