В рыбачьей хижине сидит у огня Жанна, жена рыбака, и чинит старый парус. На дворе свистит и воет ветер и, плескаясь и разбиваясь о берег, гудят волны… На дворе темно и холодно, на море буря, но в рыбачьей хижине тепло и уютно. Земляной пол чисто выметен; в печи не потух еще огонь; на полке блестит посуда. На кровати с опущенным белым пологом спят пятеро детей под завывание бурного моря. Муж-рыбак с утра вышел на своей лодке в море и не возвращался еще. Слышит рыбачка гул волн и рев ветра. Жутко Жанне.
Старые деревянные часы с хриплым боем пробили десять, одиннадцать… Мужа все нет. Жанна задумывается. Муж не жалеет себя, в холод и бурю ловит рыбу, Она сидит с утра до вечера за работой. И что же? Еле-еле кормятся. А у ребяток все нет обуви, и летом и зимой бегают босиком; и хлеб едят не пшеничный, — хорошо и то, что хватает ржаного. Только и приправы к еде, что рыба. «Ну, да слава богу, дети здоровы. Нечего жаловаться, — думает Жанна и опять прислушивается к буре. — Где-то он теперь? Сохрани его, господи, спаси и помилуй!» — говорит она и крестится.
Спать еще рано. Жанна встает, накидывает на голову толстый платок, зажигает фонарь и выходит на улицу посмотреть, не тише ли стало море, не светает ли, и горит ли лампа на маяке, и не видать ли лодки мужа. Но на море ничего не видно. Ветер рвет с нее платок и чем-то оторванным стучит в дверь соседней избушки, и Жанна вспоминает о том, что она еще с вечера хотела зайти проведать больную соседку. «Некому и приглядеть за ней», — подумала Жанна и постучала в дверь. Прислушалась… Никто не отвечает.
«Плохое вдовье дело, — думает Жанна, стоя у порога. — Хоть и немного детей — двое, а все одной обдумать надо. А тут еще болезнь! Эх, плохое вдовье дело. Зайду проведаю».
Жанна постучала еще и еще. Никто не отвечал.
— Эй, соседка! — крикнула Жанна. «Уж не случилось ли что», — подумала она и толкнула дверь.
В избушке было сыро и холодно. Жанна подняла фонарь, чтобы оглядеть, где больная. И первое, что ей бросилось в глаза, — это постель прямо против двери, и на постели она, соседка, лежит на спине так тихо и неподвижно, как лежат только мертвые. Жанна поднесла Фонарь еще ближе. Да, это она. Голова закинута назад; на холодном, посиневшем лице спокойствие смерти. Бледная мертвая рука, будто потянувшаяся за чем-то, упала и свесилась с соломы. И тут же, недалеко от мертвой матери, двое маленьких детей, кудрявых и толстощеких, прикрытых старым платьем, спят, скорчившись и прижавшись друг к другу белокурыми головками. Видно, мать, умирая, еще успела закутать им ножки старым платком и накрыть их своим платьем. Дыхание их ровно и спокойно, они спят сладко и крепко.
Жанна снимает колыбельку с детьми и, закутав их платком, несет домой. Сердце ее сильно бьется; она сама не знает, как и зачем она сделала это, но она знает, что не могла не сделать то, что сделала.
Дома она кладет непроснувшихся детей на кровать с своими детьми и торопливо задергивает полог. Она бледна и взволнованна. Точно мучит ее совесть. «Что-то скажет он?.. — сама с собой говорит она. — Шутка ли, пятеро своих ребятишек — мало еще ему было с ними заботы… Это он?.. Нет, нет еще!.. И зачем было брать!.. Прибьет он меня! Да и поделом, я и стою того. Вот он! Нет!.. Ну, тем лучше!»
Дверь скрипнула, будто кто вошел. Жанна вздрогнула и приподнялась со стула.
«Нет. Опять никого! Господи, и зачем я это сделала?.. Как ему теперь в глаза взгляну?..» И Жанна задумывается и долго сидит молча у кровати.
Дождь перестал; рассвело, но ветер гудит, и море ревет по-прежнему.
Вдруг дверь распахнулась, в комнату ворвалась струя свежего морского воздуха, и высокий смуглый рыбак, волоча за собой мокрые разорванные сети, входит в горницу со словами:
— Вот и я, Жанна!
— Ах, это ты! — говорит Жанна и останавливается, не смея поднять на него глаза.
— Ну, уж ночка! Страх!
— Да, да, погода была ужасная! Ну, а как ловля?
— Дрянь, совсем дрянь! Ничего не поймал. Только сети разорвал. Плохо, плохо!.. Да, я тебе скажу, и погодка ж была! Кажется, такой ночи и не запомню. Какая там ловля! Слава богу, что жив домой добрался… Ну, а ты что тут без меня делала?
Рыбак втащил сети в комнату и сел у печки.
— Я? — сказала Жанна, бледнея. — Да что ж я… Сидела шила… Ветер так завывал, что страшно становилось. Боялась за тебя.
— Да, да, — пробормотал муж, — погода чертовски скверная! Да что поделаешь!
Оба помолчали.
— А знаешь, — сказала Жанна, — соседка-то Симон умерла.
— Ну?
— И не знаю когда; верно, еще вчера. Да, тяжело ей было умирать. Да и за детей-то, должно быть, как сердце болело! Ведь двое детей — крошки… Один еще не говорит, а другой чуть начинает ползать…
Жанна замолчала. Рыбак нахмурился; лицо его сделалось серьезно, озабоченно.
— Ну, дела! — проговорил он, почесывая в затылке. — Ну, да что станешь делать! Придется взять, а то проснутся, каково им с покойницей? Ну, да что уж, как-нибудь перебьемся! Ступай же скорей!
Но Жанна не двигалась с места.
— Что ж ты? Не хочешь? Что с тобой, Жанна?
— Вот они, — сказала Жанна и отдернула полог.

У одного бедного мужика не стало хлеба. Вот он и задумал попросить хлеба у барина. Чтобы было с чем идти к барину, он поймал гуся, изжарил его и понёс. Барин принял гуся и говорит мужику:
— Спасибо, мужик, тебе за гуся, только не знаю, как мы твоего гуся делить будем. Вот у меня жена, два сына и две дочери. Как бы нам разделить гуся без обиды?
Мужик говорит:
— Я разделю.
Взял ножик, отрезал голову и говорит барину:
— Ты всему дому голова, тебе голову.
Потом отрезал задок, подаёт барыне:
— Тебе, — говорит, — дома сидеть, за домом смотреть, тебе задок.
Потом отрезал лапки и подаёт сыновьям:
— Вам, — говорит, — ножки — топтать отцовские дорожки.
А дочерям дал крылья:
— Вы, — говорит, — скоро из дома улетите, вот вам по крылышку. А остаточки себе возьму! — И взял себе всего гуся.
Барин посмеялся, дал мужику хлеба и денег.
Услыхал богатый мужик, что барин за гуся наградил бедного мужика хлебом и деньгами, зажарил пять гусей и понёс к барину.
Барин говорит:
— Спасибо за гусей. Да вот у меня жена, два сына, две дочери, всех шестеро, — как бы нам поровну разделить твоих гусей?
Стал богатый мужик думать и ничего не придумал.
Послал барин за бедным мужиком и велел делить.
Бедный мужик взял одного гуся — дал барину с барыней и говорит:
— Вот вас трое с гусем.
Одного дал сыновьям:
— И вас, — говорит, — трое.
Одного дал дочерям:
— И вас трое.
А себе взял двух гусей:
— Вот, — говорит, — и нас трое с гусями, — всё поровну.
Барин посмеялся и дал бедному мужику ещё денег и хлеба, а богатого прогнал.

Был у дурака нож очень хорош. Стал дурак этим ножом гвоздь резать. Нож гвоздя не резал. Тогда дурак сказал:
— Дурён мой нож.
И стал этим ножом жидкий кисель резать: где пройдёт по киселю ножом, там кисель опять съедется. Дурак сказал:
— Дурён нож, и киселя не режет, — и бросил хороший нож.

Один человек заказал пряхе тонкие нитки. Пряха спряла тонкие нитки, но человек сказал:
«Нитки не хороши, мне нужны нитки самые тонкие».
Пряха сказала:
«Если тебе эти не тонки, так вот тебе другие», и она показала на пустое место. Он сказал, что не видит.
Пряха сказала:
«Оттого и не видишь, что очень тонки; я и сама не вижу».
Дурак обрадовался и заказал себе еще таких ниток, а за эти заплатил деньги.

У одного отца было два сына. Он сказал им:
«Умру — разделите всё пополам».
Когда отец умер, сыновья не могли разделиться без спора. Они пошли судиться к соседу.
Сосед спросил у них:
«Как вам отец велел делиться?»
Они сказали:
«Он велел делить все пополам».
Сосед сказал:
«Так разорвите пополам все платья, разбейте пополам всю посуду и пополам разрежьте всю скотину».
Братья послушали соседа, и у них ничего не осталось.

Шакалы поели всю падаль в лесу, и им нечего стало есть. Вот старый шакал и придумал, как им прокормиться. Он пошел к слону и говорит:
«Был у нас царь, да избаловался: приказывал нам делать такие дела, каких нельзя исполнить; хотим мы другого царя выбрать — и послал меня наш народ просить тебя в цари. У нас житье хорошее: что велишь, все то будем делать и почитать тебя во всем будем. Пойдем в наше царство». Слон согласился и пошел за шакалом. Шакал привел его в болото. Когда слон завяз, шакал и говорит:
«Теперь приказывай: что велишь, то и будем делать».
Слон сказал:
«Я приказываю вытащить меня отсюда».
Шакал рассмеялся и говорит:
«Хватайся хоботом мне за хвост — сейчас вытащу».
Слон говорит:
«Разве можно меня хвостом вытащить?»
А шакал и говорит:
«Так зачем же ты приказываешь, чего нельзя сделать? Мы и первого царя за то прогнали, что он приказывал то, чего нельзя делать».
Когда слон издох в болоте, шакалы пришли и съели его.

Охотник поставил у озера сети и накрыл много птиц. Птицы были большие, подняли сеть и улетели с ней. Охотник побежал за птицами.
Мужик увидал, что охотник бежит, и говорит:
«И куда бежишь? Разве пешком можно догнать птицу?»
Охотник сказал:
«Кабы одна была птица, я бы не догнал, а теперь догоню».
Так и сделалось. Как пришел вечер, птицы потянули на ночлег, каждая в свою сторону: одна к лесу, другая к болоту, третья в поле; и все с сетью упали на землю, и охотник взял их.

ТÆЛМАЦТÆ

КИТАЙАГ УСПАДДЗАХ СИЛИНЧИ

(Æцæг хабар)

Китайаг император бирæ уарзта йæ бинойнаг Силинчийы. Тынг æй фæндыди, цæмæй йæ уарзон успаддзах адæмæй макуы ферох уыдаид. Иуахæмы йын равдыста цыллæйы калм æмæ йын загъта: «Базон ацы калмимæ архайын, æмæ дæ адæм мыггагмæ мысдзысты».
Силинчи йæ цæст дарын байдыдта кæлмытæм æмæ бафиппайдта: мæрдвынæй куы бавæййынц, уæд тынты къуыбылæйттæ фестынц. Уæд сын сæ тынтæ райхæлдта, балвыста сæ æмæ сæ цыллæ кæлмæрзæн бауæфта. Стæй тутайы сыфтæ æртыдта кæлмытæн холлагæн. Афтæмæй кæлмытæ сбирæ сты, æмæ адæм дæр фæцалх сты уыцы куыстыл.
Уæдæй нырмæ иу фондз мин азы бæрц рацыди, фæлæ китайæгтæ сæ успаддзах Силинчийы нæ ферох кодтой. Йæ номыл ын суанг бæрæгбон дæр ма æрымысыдысты.

БУХАЙРÆГТÆ КУЫД БАЗЫДТОЙ
ЦЫЛЛÆ КÆНЫН

(Æцæг хабар)

Китайæгтæ рагæй зыдтой цыллæйы куыст, фæлæ йæ дзæвгар рæстæг иннæ адæмтæй ничи зыдта, уымæн æмæ сын адон уыцы дæсныйады сусæгтæ нæ хъæр кодтой. Сæ цыллæ хъуымæцтæ та уæй кодтой зынаргъæй.
Уыцы хабар бухайраг паддзахы хъустыл куы ‘рцыд, уæд уый дæр æрфæндыд ахæм кæлмытæ самал кæнын æмæ, куыд даргæ сты, уый базонын. Китайæгтæй куырдта мыггæгтæ, кæлмытæ æмæ тута бæлæстæ. Фæлæ йын уыдон йæ курдиатæн дзуапп нæ радтой. Уæд бухайраг паддзах арвыста йæ минæвæрттæ, цæмæй йын китайаг паддзахы чызджы ракурой. Бафæдзæхста сын, мæ усагæн мын зæгъут, зæгъгæ, мæ паддзахады бирæ диссæгтæ ис, фæлæ дзы цыллæ хъуымæцтæ нæй, æмæ-иу демæ сусæгæй æрбалас цыллæ æмæ кæлмытæ, кæннод ам дæхи цæмæй сфæлындай, уый нæй.
Паддзахы чызг æрцæттæ кодта кæлмытæ æмæ бæлæсты мыггæгтæ æмæ сæ йæ кæлмæрзæны бын бамбæхста йæ сæрыл.
Арæнмæ куы рахæццæ сты, уæд ын йæ дзаумæттæ басгæрстой, фæлæ йын йæ кæлмæрзæн райхалын нæ бауæндыдысты.
Афтæмæй бухайрæгтæм дæр фæзынди тута бæлæстæ æмæ цыллæйы кæлмытæ. Паддзахы чызг сын бацамыдта цыллæйы куыст.

БИРÆГЪ ÆМÆ ЗÆРОНД УС

(Æмбисонд)

Стонг бирæгъ цуаны рацыд. Хъæугæронмæ куы бахæццæ, уæд дын хъусы, æмæ иу хæдзарæй гыццыл лæппуйы кæуын цæуы. Зæронд ус æй тæрсын кæны:
— Дæ кæуынæй куы нæ банцайай, уæд дæ бирæгъæн ратдзынæн.
Бирæгъ дарддæр нал ацыд. æнхъæлмæ кæсын байдыдта, кæд ын ратдзысты лæппуйы, уымæ. Уалынмæ баталынг ис. Бирæгъ æнхъæлмæ кæсы æмæ та айхъуыста зæронд усы дзурын:
— Мауал ку, мæ хур, нæ дæ ратдзынæн бирæгъæн. Куыддæр æрбацæуа, афтæ йæ амардзыстæм.
Бирæгъ ахъуыды кодта, ам дзургæ иуырдæм кæнынц, кæнгæ та иннæрдæм, зæгъгæ, æмæ хъæуæй йæхи айста.

УАРГЪ

(Æмбисонд)

Дыууæ лæджы фæндагыл фæцæйцыдысты, алкæмæн дæр йе уæхсчытыл — уаргъ. Цалынмæ сæ нысанмæ бахæццæ сты, уæдмæ сæ иу йæ уаргъ никуы æриста, иннæ та-иу æрлæууыд, йæ уаргъ-иу æриста æмæ йæ фæллад уагъта. Фæлæ йæ алы хатт дæр йæ уаргъ фæстæмæ йæ уæхсчытæм исын дæр хъуыд. Афтæмæй, æрлæуу-æрлæуу чи кодта, уый тынгдæр бафæллад, йæ уаргъ æдзух чи хаста, уымæй.

МЫСТ-ЧЫЗГ

(Аргъау)

Иу лæг донбылты фæцæйцыд. Кæсы, æмæ дын иу сынт мыст фæхæссы. Лæг ыл дур фехста, сынт фæтарст æмæ мысты суагъта. Уый доны ныххауди, лæг æй уырдыгæй систа æмæ йæ сæхимæ æрбахаста. Зæнæг ын нæ уыд æмæ скуывта: «Тæхуды, ацы мыст мын чызг куы фестид!»  æмæ мыст чызг фестади. Чызг куы байрæзт, уæд æй лæг иуахæмы бафарста: «Моймæ фæцæуын дæ кæмæ фæнды?» Чызг ын дзуапп радта: «Дунейыл æппæты тыхджындæр чи у, уымæ». Лæг хурмæ фæцыд æмæ йæм бахатыди: «Хур! Мæ чызг дунейыл æппæты тыхджындæрæй мой скæнинаг у, æмæ а дунейыл дæуæй тыхджындæр нæй. Ракур мын мæ чызджы!» Хур ын дзуапп радта: «æз æппæты тыхджындæр нæ дæн. Мигътæ мæ бамбæрзынц».
Лæг мигътæм фæцыд æмæ сæм бахатыди: «Мигътæ! Сымах алкæмæй тыхджындæр стут. Ракурут мын мæ чызджы!» Мигътæ йын дзуапп радтой: «Нæ, мах алкæмæй тыхджындæр не стæм. Дымгæ нæ йæ уæлныхты ахæссы».
Лæг дымгæмæ фæцыд æмæ йæм бахатыди: «Дымгæ! Ды алкæмæй тыхджындæр дæ. Ракур мын мæ чызджы!» Дымгæ йын дзуапп радта: «æз алкæмæй тыхджындæр нæ дæн. Хæхтæ мæ бауромынц».
Лæг хæхтæм фæцыд æмæ сæм бахатыди: «Хæхтæ! Мæ чызджы мын ракурут! Сымах алкæмæй тыхджындæр стут». Хæхтæ йын дзуапп радтой: «Махæй тыхджындæр — уыры. æхсынын нæ байдайы».
Лæг уырымæ фæцыд æмæ йæм бахатыд: «Уыры! Ды алкæмæй тыхджындæр дæ. Мæ чызджы мын ракур!» Уыры сразы и. Лæг чызгмæ æрбаздæхт æмæ йын загъта: «Уыры алкæмæй тыхджындæр у: хæхты æхсыны, хæхтæ бауромынц дымгæйы, дымгæ йæ уæлныхты ахæссы мигъты, мигътæ бамбæрзынц хуры, æмæ уыры разы у дæ ракурыныл». Чызг батыхстис: «Уæууа, уæдæ ныр цы кæнон? Уырыйæ куыд смой кæнон?» Лæг скуывта: «Тæхуды, мæ чызг та ногæй мыст куы фестид!»
Чызг мыст фестад, æмæ мыст уырымæ моймæ фæцыд.

ДЫУУÆ СÆУДÆДЖЕРЫ
(Æмбисонд)

Иу мæгуыр сæудæджеры балцы цæуын хъуыд æмæ йе ‘фсæйнæгтæ иууылдæр бонджын сæудæджеры æвджид ныууагъта. Фæстæмæ куы ‘рбаздæхт, уæд æм бацыд йе ‘фсæйнаг райсынмæ. Фæлæ йын æй уæдмæ бонджын сæудæджер иууылдæр ауæй кодта, йæхицæн та йын сæфсон кодта:
— Уæллæй, мæ хæлар, фыдбылызы хай баци де ‘фсæйнаг.
— Уый та куыд?
— Хордоны дын æй бафснайдтон, уым та, банымайæн сын нæй, уыйбæрц мыстытæ, æмæ дын де ‘фсæйнаг иууылдæр бахордтой. Мæхæдæг сæ уыдтон, куыд æй æхсыдтой, уый. Кæд мыл не ‘ууæндыс, уæд бацу æмæ йæ дæхи цæстæй фен.
Мæгуыр сæудæджеры быцæу кæнын нæ фæндыд æмæ йын загъта:
— Цы ма йæ уынон! Афтæмæй дæр дыл æууæндын. Мыстытæ æдзух æфсæйнаг кæй фехсынынц, уый чи нæ зоны! Хæрзбон!»
æмæ мæгуыр сæудæджер уырдыгæй рацыд. Уынджы бонджынæн йæ лæппуйы федта æмæ йыл бацин кодта, йæ хъæбысмæ йæ систа æмæ йæ сæхимæ ахаста. Дыккаг бон бонджын сæудæджер мæгуырыл амбæлд æмæ йын йæ хъаст ракодта, афтæ æмæ афтæ, мæ лæппу, дам, цыдæр фæци. Стæй йæ бафарста:
— Мыййаг, ды ницы федтай? Ницы фехъуыстай?
Мæгуыр сæудæджер ын загъта:
— Куыннæ, куыннæ! Тæккæ знон, дæуæй куыд рацыдтæн, афтæ кæсын æмæ дын иу цъиусур дæ лæппуйыл йæхи куы ныццæвид, йæ дзæмбытæ дзы ныссагъта æмæ йæ ахаста.
Бонджын сæудæджерæн йæ маст ссыгъди æмæ зæгъы:
— Худинаг дын фæуæд мæныл худын! Кæд фенди уый, æмæ цъиусур лæппуйы ахæсса!
— Куы нæ дыл худын. Цъиусур лæппуйы ахаста, уый цас диссаг у? Мыстытæ фондзыссæдз путы æфсæйнаг куы бахордтой!
Бонджын сæудæджер хъуыддаг бамбæрста æмæ загъта:
— Де ‘фсæйнаг дын мыстытæ нæ бахордтой, æз æй уæй акодтон æмæ дын æй дывæрæй бафиддзынæн.
— Гъемæ кæд афтæ у, уæд дæуæн дæр дæ лæппуйы цъиусур нæ ахаста, æмæ дын æй æз ратдзынæн.

КУЫДЗ, УАСÆГ ÆМÆ РУВАС
(Æмбисонд)

Куыдз æмæ уасæг абалц кодтой. Кæмдæр сыл баизæр, æмæ уасæг иу бæласы къалиуыл æрфынæй, куыдз та — бæласæн йæ уидæгты ‘хсæн. Фыццаг кæркуасæнты уасæг ныууасыд. Рувас æй фехъуыста, æрбазгъордта æмæ йæм бынæй сиды, æрхиз æмæ дын дæ рæсугъд хъæлæсы тыххæй арфæ ракæнон, зæгъгæ. Уасæг ын афтæ: «Кæртгæсы уал райхъал кæн, дæлæ уидæгты ‘хсæн хуыссы. Дуар мын байгом кæнæд æмæ æрхизон». Рувас кæртгæсы рацагуырдта æмæ срæйдта. Куыдз йæ бынатæй фæгæпп ласта æмæ рувасы ныххурх кодта.

САГ ÆМÆ ЙÆ ЛÆППЫН

(Æмбисонд)

Лæппын саг йæ фыды бафарста:
— Баба, ды куыйтæй стырдæр æмæ цæрдæгдæр куы дæ, дæ егъау сыкъаты фæрцы дæр дæхи фыдбылызæй куы бахиздзынæ, уæд афтæ тынг цæмæн тæрсыс куыйтæй?
Саг бахудт æмæ дзуапп радта:
— Раст зæгъыс, хъæбул. Фæлæ йæ бæллæх уый у, æмæ куыйты рæйын мæ хъустыл куы ауайы, уæд, хъуыды нæма акæнын, афтæмæй лидзынмæ фæвæййын.

МУЗУККАГ ДУР ЙÆ БЫНАТÆЙ КУЫД АЙСТА

(Æцæг хабар)

Иу сахары фæзастæу лæууыд егъау дур. æгæр бирæ бынат ахста æмæ цæуæг адæмы хъыгдардта. Иуахæмы инженертæм басидтысты æмæ сæ бафарстой, ацы дурæн цы амалæй æмæ цавæр аргъыл ис исты фæкæнæн, зæгъгæ.
Иу инженер загъта, хъусхосы фæрцы, дам æй къæртгай ныссæттын æмæ аласын хъæуы. Йæ аргъ, дам, уыдзæн аст мин сомы. Иннæ загъта, зæгъгæ, дуры бын стыр тулæн бавæрын хъæуы æмæ йæ уыцы тулæныл раласын хъæуы. Уымæн та, дам, йæ аргъ уыдзæн æхсæз мин сомы.
Уæд иу музуккаг загъта:
— æз ацы дурæн хос ссардзынæн æмæ уæ æдæппæтæй бацагурдзынæн дæс туманы.
Куыд, зæгъгæ, йæ куы бафарстой, уæд дзуапп радта:
— Йæ рæбыны йын стыр дзыхъхъ скъахдзынæн, дзыхъхъæн йæ сыджыт фæзыл апырх кæндзынæн, дур дзыхъмæ ныттулдзынæн æмæ йæ сæрæй сыджытæй алæгъз кæндзынæн.
Музуккаг бакодта, куыддæриддæр загъта, афтæ, æмæ йын радтой дæс туманы. Ноджы ма йын иу уыйбæрц та, æрхъуыдыджын кæй разынд, уый тыххæй радтой.

Мамыкъаты Хъазыбеджы тæлмацтæ

Толстойы зонды ныхæстæ

* * *
Кæд судзын æмæ рухс кæнын дæ бон нæу, уæд та рухсæн цæлхдуртæ ма ‘вæр.

* * *
Адæмимæ хæларæй цæрын æнæмæнг кæнинаг хъуыддаг у. Адæймагмæ хорз цæстæй куы нæ кæсай, уæд царды дæ ахсджиагдæр хæс не ‘ххæст кæныс.

* * *
æрымыс-иу, æвзæрæй цы сарæзтай, уыдæттæ иууылдæр, Уый дын феххуыс уыдзæн æвзæрдзинæдтæ нæ кæнынæн. Цы дзæбæхтæ сарæзтай, уыдон дæ зæрдыл куы дарай, уæд дын уый къуылымпыйы хос уыдзæни хорз кæнынæн.

* * *
Адæм уарзондзинады руаджы цæрынц; хи уарзын — уый мæлæты райдайæн у, Хуыцауы æмæ адæмы уарзын та — царды райдайæн.

* * *
Арв æмæ зæхх æнусон сты. æнусон уымæн сты æмæ сæхицæн нæ цæрынц. Уымæн сты æнусон.

* * *
Хи æмæ æхсæны царды ис иу закъон: цард фæхуыздæр кæнын дæ фæнды — цæттæ у йæ раттынмæ.

* * *
Зæронд бæласæй æрхауди рæгъæд фæткъуы æмæ тала фæткъуы бæласы цурмæ батылд. æмæ йын тала афтæ зæгъы: «æгас цу, фæткъуы. Мæ зæрдæ дын зæгъы, цæмæй тагъддæр бамбийай æмæ мæ хуызæн суай». «Дæхæдæг бамби, æнæфенд цыдæр, — загъта фæткъуы. — Нæ уыныс, цы сырхуадул, дзæбæх, фидар æмæ донджын дæн, уый. Мæн æмбийын нæ фæнды, мæн фæнды мæ зæрдæйы дзæбæхæн цæрын, цин кæнын». «Хъус-ма, мæ къона, дæ фидауц дæр, дæ буар æнæхъæнæй дæр ницы сты, уд сæ нæй. Уд ис æрмæстдæр дæ аппы, зонгæ дæр кæй нæ кæныс, уыцы аппы». «Уыдон æдылы ныхæстæ сты, цæй апп и мæ мидæг?» — ратæвд и фæткъуы æмæ ныхъхъус.
Ахæм зондыл хæст сты адæмæй дæр бирæтæ: буарæй уæлдай ма уд дæр кæй ис, уый не ‘мбарынц æмæ цæрынц цæрæгойты цардæй. Фæлæ дæ фæнда æви ма фæнда, уæддæр цас фылдæр фæцæрай, уыйбæрц уыцы фæткъуыйау, лæмæгъæй-лæмæгъдæр кæндзынæ, æмæ цардыл цы нымадтай, уый айсæфдзæн, æмæ фæстагмæ разындзæн æцæг, рæзгæ-æнæмæлгæ цард. Гъемæ уæдæ хуыздæр нæу, тæккæ райдайæнæй фæстæмæ, мæлинаг чи у, уыцы цардæй нæ, фæлæ иудадзыг рæзгæ чи кæны, мæлæт кæмæн нæй, уыцы цардæй цæрын?

* * *
Адæм мæстыйæ быцæу кæныныл куы схæцынц, уæд саби, раст чи у æмæ зылын чи у, уый не ‘взаргæйæ, æнкъардæй алидзы сæ цурæй, сæ дыууæйыл дæр йæ зæрдæ фæхуды, афтæмæй. æмæ саби кæддæриддæр растдæр вæййы быцæугæнджытæй кæцыфæндыйæ дæр.

* * *
Хъæздыджы бинонтæ сты 3, уæттæ та йæм ис 15, фæлæ мæгуыргуры йæ хæдзармæ ницы хуызы бауадздзæни.
Зæхкусæгæн йæ хæдзар 7 адылийы йеддæмæ нæу, йæ бинонтæ дæр сты 7, æмæ фæндаггонæн кæддæриддæр вæййы рæдау фысым.

* * *
Иу адæймагæн дæр нæй зæхх йæхи бакæныны бар.

* * *
Чырысти адæмы афтæ ахуыр кодта: Хуыцау æмæ, дам, адæймаджы астæу æхсæнылæгтæ нæ хъæуы. æцæгæй дæр, фыд æмæ фырты астæу хъуамæ цавæр æхсæнылæгтæ уа?

* * *
Адæймаг рæстæй куы цæра, æрмæстдæр уæд у сæрибар. Рæстдзинад та зонды фæрцы ссарæн ис.

* * *
Цы царды фæтк æвæрд æрцыд, уый аивыны тыххæй цаутимæ тох кæнын нæ хъæуы, фæлæ, уыцы цаутæ цы хъуыдытæй райгуырдысты æмæ райгуырынц, уыдонимæ.

* * *
Хæст ахæм æнахъинон ми у, æмæ йæ фæрцы æппæты бæрзонддæр бынæттæ æмæ кад æрхауынц æппæты ныллæгдæр æмæ хæлддæр адæймæгтæм.

* * *
Дзырд адæмы кæрæдзиуыл бæтты, уымæ гæсгæ архай афтæ дзурыныл, цæмæй дæ иууылдæр æмбарой, стæй цы дзурыс, уыдон иууылдæр раст куыд уой.

* * *
Хорз кæнын адæймагæн цин хæссы. Циныл бафтдзæни, хорз кæй кæныс, уый кæй ничи зоны, уый куы базонай, уæд.

* * *
Хуыцау адæмæн рарвыста хæринаг, дæлимон та — хæринаггæнджытæ.

* * *
Персайнæгтæм ахæм æмбисонд ис:
Адæймаг куы амард, уæд йæ уд тахтис арвмæ, æмæ йæ размæ фæцис æнахъинон фыдынд сылгоймаг, йæ буар — чъизи, цæфтæ æмæ хæфдзæстытæ. «Уыцы фыдкондæй, æлгъагæй, цъымырæй ам цы ми кæныс? Емынæйы цæфы хуызæн куы дæ. Чи дæ, цы дæ?» — бафарста йæ уд. æбуалгъ сылгоймаг ын дзуапп радта:
— æз дæн — дæ хъуыддæгтæ.

* * *
Хъæздгуыты фæрныг цардæн йæ гуырæнтæ сты мæгуырты цæссыгтæ.

* * *
Адæмæй æфсæрмы кæнын хорз у, æппæтæй хуыздæр та у хицæй æфсæрмы кæнын.

* * *
æвæдза, куыд мæнг, куыд зыгъуыммæ арæзт у дуне! Мæгуырты фæллойæ чи схъæздыг, мæгуырты фæрцы галуантæ, бæркадджын хойраг, амæй-ай зынаргъдæр фæлыст кæмæн ис, уыцы хъæздгуытæ афтæ хъуыды кæнынц, мах мæгуыртæн хæрзгæнæг стæм, зæгъгæ!

* * *
Мах нæхи цард æцæгæй фæаразæм, искæй цæрайæ куы фæцæрæм, æрмæстдæр уæд. Уый адæймагмæ диссаг кæсы, фæлæ йæ бавзар, æмæ дæ уæд бауырндзæни.

* * *
Истæмæй куы тæрсай, уæд æй зон: дæ тарстæн йæ аххос æдде нæй, фæлæ дæхи мидæг.

* * *
æлгъитынц дæ, фаутæ дыл æвæрынц — цин кæн; æппæлынц дæ — хъыг дын уæд.

* * *
Хорз у хи афтæ сахуыр кæнын: искæуыл куы сæмбæлай, уæд æппæлынтæм, стауæн ныхæстæм ма ‘нхъæлмæ кæс, фæлæ æфхæрдмæ, æвзæр, æгадгæнæн ныхæстæм, карз уайдзæфтæм. Дæхи афтæ куы дарай, уæд уый ахъаз у фæлтæрынæн, дæ сæрыстырдзинад сафынæн.

* * *
æвзæр ракæнын дын кæй бон у æмæ дæуæй тыхджындæр чи уыдзæни, Хуыцауимæ куы баиу уай, уæд? Уый та дæ бон у.

* * *
Дæ алы бон дæр-иу хорз хъуыддагæй сфидауын кæн.

* * *
Алы стыр хъуыддаг дæр рæзы сабыргай, æнæ зынгæйæ.

* * *
æвзæр кæнын хъæддаг сырды мæстæй марынæй уæлдай нæу. Фыдракæнд чи саразы, уымæ фылдæр хатт уыцы фыдракæнд цыфыддæр хуызы раздæхы фæстæмæ.

* * *
Нæ царды цы ивддзинæдтæ цæуы, уыдон ницы сты, нæ хъуыдыты цы ивддзинæдтæ цæуы, уыдонимæ абаргæйæ.

* * *
Адæймагæн йæ буары æмæ уды рæзтæн хъизæмæрттæ сты ахъазгæнæг.

* * *
Дæ уд уæззау утæхсæнты куы бахауа, уæд дæхи ма ‘руадз, стæй Хуыцауæй дарддæр макæмæн мацы дзур. Хъæуы хъусæй лæууын, фæразын. Науæд дæ удхæрттæ æндæртæм бахиздзысты, æмæ уыдон дæр хъизæмар кæндзысты. Дæхи мидæг куы басудзой, уæд дын феххуыс уыдзысты уæлдæр схизынмæ, идеалмæ феввахсдæр уæвынæн.

* * *
Буддæ дзырдта: царды дæр, хъуыды æмæ ныхас кæнгæйæ дæр, стæй ахуырыл хæст уæвгæйæ дæр мæнæй рох нæ вæййы сæйраг хъуыддаг: Зонды домæнтæй иуварс нæ хизын.

* * *
æвæдза, æндæрты койтæ нæ кæнынæн, фауынæн бирæтæ нæ хъæуы. æмæ цас фенцондæр вæййы цæрын, искæуыл даутæ чи не ‘вæры, уыдонæн! Фæлæ æрмæстдæр стæмты бон у афтæ кæнын.

* * *
æхсæны цардæн фæхуыздæргæнæн ис, адæм æфсарм æмæ хæрзæгъдауы фæндагыл куы ‘рлæууой, æрмæст уæд.

* * *
æфсармы хъæлæс у Хуыцауы хъæлæс.

* * *
Де ‘фсарм кæуыл нæ разы кæна, уыцы хъуыддæгтæй дæхи хиз.

* * *
Йæ зæрдæйы дзæбæхæн гæдыйы лæппыны кæнæ цъиуы удхарæй чи мары, уыцы сывæллæтты бауромдзыстут æмæ сын зонд амонын райдайдзыстут, цæрæгойтæн тæригъæд кæнын хъæуы, зæгъгæ. Уæхæдæг та цуаны ацæут, бæлæтты топпæй æхсын байдайут, стæй дзаг фынджы уæлхъус æрбадут æмæ цæрæгойты фыдæй уæхи хорз фенут, ома сывæллæттæн бар цы нæ дæттут, уыдæттæ уæхæдæг кæнут.
Ау, ацы æнахъинон митæ адæм никуы ныууадздзысты?

* * *
Фæлмæн дзуапп хæрамæн йæ тых сæтты, æфхæрæн ныхæстæ та сæ фæдыл маст сайынц.

* * *
Сылгоймаг, бинонты мад, йæ хæдзары амондджын уæвын куы нæ базона, уæд никæм æмæ никæд уыдзæн амондджын.

* * *
Зондджын адæймаг цардыл тынгдæр хъуыды кæны, мæлæтыл нæ фæлæ.

* * *
Хæларзæрдæ адæймæгтæн удæнцой хæссынц адæмы ныхæстæ нæ, фæлæ се ‘фсарм.

* * *
Дæхи рæстытæ макуы кæн.

* * *
Чъындыдзинад, гæртæмттæ исын, искæй фæллойæ цæрын æмæ мæнгардæй, сайгæйæ цæрæнхостæ амал кæнын — æппæт уыдæттæн ссарынц ахæм æфсон: мæ бинонты, дам, уарзын, мæ бинонты, дам, цæрын хъæуы.

* * *
Бирæ зонын хорз у, зæгъгæ, чи хъуыды кæны, уыдон рæдийгæ кæнынц. Зонындзинæдтæн сæ бирæ нæ, фæлæ сæ хæрзхъæддзинад у ахсджиаг.

* * *
Нæ зонынæй ма тæрс, тæрс мæнг зонындзинæдтæй. Дунейы хæрæмттæ иууылдæр уырдыгæй цæуынц.

* * *
Йе ‘дылыдзинад бамбæхсын чи зоны, уыцы адæймаг хуыздæр у, йæ зонд равдисынмæ чи тырны, уымæй.

* * *
Де ‘взæр митыл куы нæ сæттай, уæд сыл æфтаугæ кæныс.

* * *
Йæ лæмæгъдзинæдтæ чи зоны, æрмæстдæр ахæм адæймаг скæндзæни раст аргъ искæй лæмæгъдзинæдтæн.

ДУРТÆ

Дыууæ сылгоймаджы бацыдысты иу разагъды лæгмæ, зондæй йæ бафæрсæм, зæгъгæ. Иу дзы йæхи нымадта стыр тæригъæдджыныл. æрыгонæй йæ лæгыл сайдæй рацыд æмæ тынг тыхсти. Иннæ та цард-цæрæнбонты, закъон куыд домы, афтæ фæцард, йæхимæ ницы тæригъæд ардта, цæвиттон, разы уыд йæхицæй.
Зæронд лæг сæ сæ царды хабæрттæй бафарста. Иу дзы, йæ цæссыгтæ нæ уромгæйæ, басаст йæ тæригъæдыл, нымадта йæ стыр фыдракæндыл, æмæ йын хатыргонд æрцæудзæн, уый йæ нæ уырныдта. Аннæ та загъта, ницы тæригъæдтæ, дам, арын мæхимæ.
Зæронд лæг фыццаг сылгоймагæн афтæ:
— Ацу æмбонды æддемæ, ссар дзы, кæй сфæразай, ахæм стыр дур æмæ йæ æрбахæсс... Ды та, — загъта лæг, ницы тæригъæдтæ мæм ис, зæгъгæ, чи загъта, уымæн, — æрбахæсс, цас дæ бон у, уыйбæрц лыстæг дуртæ.
Сылгоймæгтæ сæххæст кодтой зæронд лæджы фæдзæхст. Сæ иу стыр дур æрбахаста, аннæ та голладжы дзаг лыстæг дуртæ.
Лæг дуртæм æркаст æмæ загъта:
— Ныр та афтæ бакæнут: цы дуртæ æрбахастат, уыдон фæстæмæ ахæссут æмæ дзы алкæй дæр йæ бынаты сæвæрут.
Сылгоймæгтæ та ацыдысты, æмæ сын зæронд лæг куыд загъта, афтæ бакодтой. Фыццаг ус æнцонæй ссардта, стыр дур кæм æвæрд уыд, уый æмæ йæ йæ бынаты сæвæрдта. Фæлæ дыккаг ус утæппæт дуртæн сæ бынæттæ, ай-гъай, нал ардта æмæ дзаг голлагимæ фæстæмæ æрбаздæхти.
— Уæдæ, мæ хуртæ, тæригъæдты хабар дæр афтæ у. Ды стыр дурæн йæ бынат æнцонæй ссардтай, уымæн æмæ дæ нæ ферох, кæцæй йæ рахастай, уый. Ды та, — дзуры дыккаг усмæ, — дæ зæрдыл нæ бадардтай лыстæг дуртæй чи кæм уыд, уый. Ды, — зæронд лæг йе ‘ргом раздæхта фыццаг сылгоймагмæ, — дæ иу тæригъæды тыххæй дæхи хордтай, фæсмон дæм æрцыд, уымæ гæсгæ дзы дæхи ссыгъдæг кодтай... Ды та, — загъта лæг, лыстæг дуртæ чи ‘рбахаста, уымæн, — бирæ чысыл тæригъæдты бацыдтæ, фæлæ дæ-иу ферох сты, фæсмон сыл нæ кодтай æмæ тæригъæдджынæй цæрыныл сахуыр дæ, æфтыдтай ма дæ галиу митыл.
Мах не ‘ппæт дæр тæригъæдджын стæм æмæ сæфты фæндагыл ацæудзыстæм, фæсмон сыл куы нæ кæнæм, нæхи сæ иуварс куы нæ ласæм, уæд.

Хъодзаты æхсары тæлмацтæ

// Мах дуг.– 2010.– № 9.