Прозæйæ фыст æмбисæндтæ
Хуы æмæ тулдз
Зыдыка хуы стыр тулдзы бын гыркъотæ хордта. Иу гыркъо-иу нæма фæци хæрд, афтæ та-иу йæ цæстытæй иннæ фæцæйныхъуырдта.
— Хуыцау æбузнæй кæй сфæлдыста, уыцы сæфтдзаг! — æппынфæстаг æм бæрзондæй ныллæгмæ æрдзырдта тулдз. — Мæ хуынтæй дæхи хорз феныс, фæлæ дæ иу арфæйы ныхас никуыма фехъуыстон, иу хатт мæм уæлæмæ уæддæр скæс!
Хуы исдуг йæ хæрын фæуагъта, стæй йын хъох-хъохгæнгæ дзуапп радта:
— Дæ гыркъотæ мæн тыххæй æрызгъалыс, уый куы зонин, уæд дæм иудадзыг дæр бузныджы кæстытæ кæнин!
Хæстхъом бирæгъ
— Мæ дзæнæты бадинаг фыд, йæ хорз ном макуы фесæфа, æцæг хъæбатыр уыд! — æппæлыд æрыгон бирæгъ рувасæн. — Иууылдæр дзы æмризæджы рызтысты. Йе знæгтæй дыууæфондзыссæдзæй фылдæрыл фæуæлахиз, сæ сау зæрдæтæ сын зындоны смидæг кодта! Ныр ыл кæдæй-уæдæй иу фæтых, уый цы диссаг у?
— Афтæ зæгъид, йæ марды уæлхъус чи дзырдтаид, ахæм дзыхарæхст адæймаг, — дзуапп ын радта рувас. — Рæстзæрдæ историк та ма йæ ныхасмæ бафтауид: «Кæуыл фæуæлахиз, уыцы дыууæфондзыссæдз знаджы уыдысты хæрджытæ æмæ фыстæ. Чи йыл фæтых, уыцы иунæг та — богъ. Ахæм знагимæ схæцын бирæгъ уый размæ никуы бауæндыди».
Маймули æмæ рувас
— Иу ахæм зондджын сырд ма мын ссар, æз кæй нæ афæзмон, — æппæлыди маймули рувасæн.Булæмæргъ æмæ мæлхъ
Иу æмгаруарзаг, æргомзæрдæ булæмæргъ хъæды зараг цъиуты ’хсæн йæхицæн лымæн не ссардта, йæ алыварс чи уыд, уыдон æм хæлæгæй мардысты. «Чи зоны, мæхицæн æндæр искуы хæлар ссарон», — ахъуыды кодта булæмæргъ æмæ, мæлхъ цы къалиуыл бадт, уымæ æртахти.Хъаз
Иу хъаз ахæм урс-урсид уыд, æмæ ногуард мит йæ цуры ницы рыг скалдтаид. Гъемæ дын фырхъалæй хъилдзæуæг куы басгуыхид, афтæ йæм касти цыма доныхъаз у. Йе ’мдæндаг хъазтыл нал æрвæссыд, йæхи сæ фæиртæста æмæ цады уыцы схъæлæй ленчытæ систа иунæгæй. Куы-иу, комдзог ыл чи цыд, уыцы цыбыр къубал ивазыныл афæлвæрдта, куы та-иу æй тасгæ-уасгæ æркъæдз кодта, ома мæ Аполлоны уарзон маргъ банхъæлой.2 Фæлæ æппæт уыдæттæ зыбыты дзæгъæлы уыдысты: йæ къубал афтæ тасаг нæ уыд, æмæ кæд æнамонд маргъ йæ удæй арт цагъта цыфæндыйæ дæр доныхъаз фестыныл, уæддæр хуымæтæджы хъазæй баззад, йæхи ма цæсты цы бафтыдта, æндæр ын ницы бантысти.Дыдынбындзытæ
Хъæбатыр хæстоны сагæлвæст æфсургъ фыдгулы нæмыгæй фæмард, æмæ ныр йе стæгдар дзæгъæлæй лæууыди быдыры. æрдзы конд афтæ у, æмæ арæх иуы мард иннæмæн цæрæнхос свæййы. Бæхы риуыгуыдырæй лæппын дыдынбындзытæ сæхицæн ахстон скодтой. Иуахæмы ратахтысты æмæ, кæрæдзи дзыхæй ныхас скъæфтой, афтæмæй æппæлыдысты:Сырддонцъиутæ
Сырддонцъиутæ ахстæттæ кæм сбыдтой, ахæм рагон аргъуан сцалцæгчынди. Ныр, бынтондæр йæ хуыз куы скалдта, æрттивынтæ куы байдыдта, уæд та йæм сырддонцъиутæ æрбатахтысты æмæ сæ раздæры цæрæнтæ агурынц. Фæлæ хуынчъытæ иууылдæр сæрст разындысты.Цæргæс æмæ рувас
— Бæрзæндты кæй тæхыс, уымæй буц ма у! — загъта рувас цæргæсæн. — Афтæ уæлиаумæ, — хурмæ дæ бирæ нал фæхъæуы! — æрмæст дæр уый тыххæй схæццæ вæййыс, цæмæй зæххыл хæрæджы мард кæнæ æндæр исты хæдмæл ауынай!Мæлхъ æмæ уасæг
Иуахæмы мæлхъ каркæн афтæ зæгъы:
— Кæс-ма, дæ уасæг йæхи куыд нысхъæл кæны! Фæлæ дзы уæддæр адæм, «сæрыстыр уасæг», зæгъгæ, никуы зæгъдзысты! Уыйхыгъд мæн æдзухдæр æмбисондæн фæхæссынц: «Мæлхъау сæрыстыр!»
— Уый уымæн афтæ у, — дзуапп ын радта карк, æмæ адæймаг хъуыддагмæ лыстæг не ’ркæсы. Уасæг сæрыстыр у йæ цырддзастæй, йе ’хсарæй. Ды та цæмæй хъал дæ? Дæ кæркæ-мæркæ систæй!
Мыст
Иу философгомау мыст æппæлыд æрдзæй, диссаджы æрхъуыды, дам, у, мыстытæн æнусон цард кæй балæвар кодта, уый.
— Не ’мбисæн базыртæ уый тыххæй рарди, — дзырдта хъуыддагхуызæй, цæмæй нæ мыггагæн сыскъуыйæн ма уа. Ам, зæххыл чи разгъор-базгъор кæны, уыдоны гæдытæ куы бахæрой, уæддæр хæлынбыттыртæ цыфæндыйæ дæр баззайдзысты. Гъемæ та уыдонæй хуымæтæджы мыстытæ дæр рацæудзæни.
Мыст-философ, мæгуыр, цæмæй зыдта, базырджын гæдытæ дæр кæй ис, уый. æнæфенд уæвгæйæ, хъилдзæуæг чи у, уыдонæн замманай зондзонæн.
Зæронд бирæгъы хабæрттæ
(Авд æмбисонды)
I
2
Уæд та дыккаг фыййаумæ бацыди бирæгъ.3
«Цæй, æмæ æртыккаг хатт дæр бавзарон мæ амонд», — ахъуыды кодта бирæгъ æмæ та иннæ фыййаумæ бацыди.куы ’рбацыдаис. Ныр та дыл дæ дæндæгтæ комдзог цæуынц! Куы ницыуал хъом дæ, уæд мæм æрбасхъæл дæ, нæ! æрцæттæ дын кодтон, мæнæ кæсыс! — æмæ фыййау бирæгъмæ йæ лæдзæгæй февзыста.
4
Бирæгъ смæсты, фæлæ йæхиуыл фæхæцыд æмæ та цыппæрæм фыййауы уæлхъус алæууыд. Уымæн йæ куыдз амард, æмæ бирæгъы зæрды уыди фадатæй фæпайда кæнын.
— Цы, уый зоныс, фыййау, хъæды цæрджытимæ ахъаззаг хыл фæдæн æмæ се ’мгæрæтты дæр никуыуал ауайдзынæн. Ды та йæ хорз зоныс, цас сты æмæ цы гæнæг сты, уый! Фæлæ мæ дæ куыдзы бæсты дæхимæ куы бауадзис, уæд, ацы зæххардыстæн, дæ дзугæн мисхалы бæрц дæр ницы тас уаид. Ме ’мбирæгътæй се ’мгæрæтты дæр ничи ауаид.
— Уæдæ мын, зæгъыс, мæ дзуг дæ хъæддаг æфсымæртæй бахиздзынæ, и? — бæфарста фыййау.
— Бæгуыдæр афтæ!
— æвзæр æрхъуыды нæу! Фæлæ дæ мæ дзугмæ куы бауадзон, уæд мын мæ мыгуыр фысты дæуæй чи бахъахъхъæндзæни? Зæгъ-ма йæ, зæгъ! Дæ хæдзармæ хуыснæг æрбауадз, хуыснæджытæй мын æй бахъахъхъæна, зæгъгæ, уый адæм цы хонынц, уый зоныс?
— Ды дæр та мын, æнхъæлдæн, зонд амондзынæ, — загъта бирæгъ. — Хорзæй баззай!
5
— Бæргæ, æрыгондæр ма куы уаин! — йæ дæндæгты къæс-къæс цыди бирæгъæн. — Фæлæ цы чындæуа? Азтæ сæхиуæттæ домынц!6
— Ныр мын æндæр гæнæн нал ис, æмæ мын тæккæ зынаргъдæр цы у, уый хъуамæ нывондæн æрхæссон, — ахъуыды кодта бирæгъ æмæ æхсæзæм фыййаумæ фæцæуæг. — Фыййау, мæ царм дæ зæрдæмæ цæуы? — бафарста бирæгъ.7
— У-у, дурзæрдæтæ! — ныббогъ ласта бирæгъ фырмæстæй. — Уе знаг уыдтæн æмæ уе знагæй мæрдтæм бацæудзынæн! О, фæлæ сыдæй дæр куыд амæлон!Сырддонцъиу æмæ страус
— Дæ ас æмæ дæ тыхæй цыфæнды буц куы уай, уæддæр æз дæуæй маргъдæр дæн. Уымæн æмæ тæхын дæ бон нæу, æз та, кæд дардмæ æмæ уæлиаумæ нæ, уæддæр тæхын.
Уарзондзинады тыххæй, кæнæ фынджы уæлхъус азарынæн æмдзæвгæ чи ныффыста, уый бирæ стырдæр кады аккаг у, уазалзæрдæйæ даргъ германиадæ1 ныффыссæгæй.
Богъ æмæ саг
Хъаруджын богъ æмæ рогкъах саг фæрсæй-фæрстæм хызтысты уыгæрдæны.
— Цы, уый зоныс, саг, — загъта богъ, — домбай нæм куы ’рбалæбура, уæд иумæ цырд фæлæууæм, æмæ йын æмдыхæй йæ фаг фæуыдзыстæм.
— Мæныл дæ зæрдæ ма дар, — дзуапп ын радта саг. — Цæмæн хъуамæ æрлæууон йæ ныхмæ, кæд æмæ мæ къæхты руаджы мæ сæр бафснайдзынæн?
Эзоп æмæ хæрæг
Хæрæг Эзопæн афтæ загъта:
— Ног æмбисонд куы фыссай, уæд-иу мæ исты цыргъзонд ныхасæй фæхайджын кæн, хорз?
— Дæу цыргъзонд ныхасæй? — дисгæнгæ йæ афарста Эзоп. — Хæрзаг адæм дæу зондджын рахониккой, мæн та — хæрæг.
Геркулес
Геркулесы арвмæ куы схуыдтой, уæд æппæты фыццаг йæ сæрæй акуывта Юнонæйæн. Арвы цæрджытæ иууылдæр, стæй Юнонæ йæхæдæг дæр, дисæй амардысты.
— Цæрын дæ чи нæ уагъта, иудадзыг дæ фæдыл чи зылд, уый иннæтæй тынгдæр нымайыс? — бафарстой Геркулесы.
— О, уый тынгдæр нымайын, — дзуапп радта Геркулес. — Уый мæ фæдыл куы нæ бафтыдаид, уæд уал хатты нæ фесгуыхтаин æмæ абон арвы цæрджыты фарсмæ нæ уаин.
Олимпыл бадджытæ разыйæ баззадысты ног хуыцауы дзуаппæй, æмæ йæм Юнонæ дæр знаджы цæстæй нал касти.
Бирæгъ йæ уд исгæйæ
Бирæгъ йæ уд иста æмæ ма фæстаг хатт йæ цæстытыл ауад йæ ивгъуыд цард:Мæлхъытæ æмæ халон
Иу хиппæлой халон йæхи сфæлыста, мæлхъытæй чи ахауд, ахæм систæй æмæ Юнонæйы уарзон мæргъты астæумæ йæхи байста.1 Уыдон æй уайсахат базыдтой, сæхи йыл андзæрстой æмæ йын йæ мæнг «дарæс» ратон-батон кæнынц.Домбай æмæ йæ хæрæг
Эзопы æмбисæндтæй иуы ахæм хабар ис. Домбай йемæ хъæдмæ акодта хæрæджы: хъуамæ йын йæ хъихъо-хъихъойæ сырдты сура æмæ сæ домбай ахса. Гъемæ домбай хæрæгимæ куыд фæцæйцыд, афтæ йæм халон бæласæй хъæр кæны:Хæрæг домбайы цур
Хæрæг домбайы фарсмæ куы цыд йæ уастæй сырдты тæрсын кæнынмæ, уæд ыл æндæр хæрæг амбæлд, йæ хорз зонгæ чи уыд, ахæм æмæ йæм ныхъхъæр кодта:
— Салам, ме ’фсымæр!
— æнаккаг! — дзуапп ын радта хæрæг.
— Уый та дын чердыгон ныхас у? — дисæй амард иннæ хæрæг. — Домбайы фарсмæ цæуыс, зæгъгæ, уæд мæнæй хуыздæр фестадтæ? æви мæнæй хæрæгдæр дæ?
Донгалм
Зевс хæфсытæн ног паддзах рарвыста: Къуындзихы бæсты ныр сæ сæргъы æрлæууыди зыд æмæ кæрæф донгалм.
— Ау, нæ паддзах куы дæ, уæд нæ хæргæ цæмæн кæныс! — хъæр самадтой хæфсытæ.
— Уымæн æмæ Хуыцаумæ куывтат, цæмæй уын мæн паддзах скæна.
— æз æм нæ куывтон! — фæхъæр ласта, калм йæ цæстытæй кæй фæцæйныхъуырдта, иу ахæм хæфс.
— Нæ куывтон, зæгъыс? — сдзырдта донгалм. — Уæд цæуылнæ? Гъемæ йæм кæй нæ куывтай, уый тыххæй ма дæхимæ фæкæс!
æмæ йæ уыциу ныхъуырд акодта.
æлгъин лæг
— Цæй æнамонд дæн, цæй æнамонд! — хъаст кодта иу æлгъин лæг йæ сыхагæн. — Дысон æхсæв мын чидæр мæ хæзнаты дурын скъахта мæ цæхæрадоны æмæ йын йæ бæсты мæнæ ацы дур сæвæрдта, йæ быны хъæр рацæуа!
— Дæхи æгæр ма хæр, уæддæр сæ куы нæ хардз кодтай, — зæрдæтæ йын авæрдта сыхаг. — Цыма ацы дур дæ хæзнаты дурын у, афтæ сныв кæ дæхицæн; уæд раздæрæй мæгуырдæр нæ уыдзынæ.
— Чи зоны, мæгуырдæр нæ уыдзынæн, — дзуапп ын радта æлгъин, — фæлæ мæ хæзнатæ кæй баисты, уый та цас фæхъæздыгдæр, цас! Уый мæ мары, уый, мæ лымæн!
Хъодзаты æхсары тæлмацтæ
// Мах дуг.– 2002.– №10