Шаламов Варлам Тихонович
уырыссаг поэт æмæ прозаик
(1907 – 1982)
Русский прозаик и поэт XX века. Создатель одного из наиболее известных литературных и публицистических циклов о жизни заключённых советских исправительно-трудовых лагерей в 1930-е - 1950-е годы. https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D0%BB%D0%B0
Уæззау æмæ вазыгджын уыди стыр уырыссаг фыссæг Варлам Шаламовы (1907–1982) цардвæндаг. Ивгъуыд æнусы 20-æм, стæй 30-æм – 40-æм азты баййæфта æфхæрд советон системæйæ, 17 азы фæци сталинон ахæстæтты æмæ лагерьты, уыдонæй 5 азы — Колымайы. Уым адæм цы æвирхъау хъизæмæрттæ æвзæрстой, уыдæттæ равдыста йе ’мдзæвгæты æмæ документалон-философон прозæйы. Йæ уацмыстæй йын джиппы уадзæм цалдæр. Ирон æвзагмæ сæ раивта Фатаонты Уариган.
* * *
Цæгатаг дæн. Мæ удæн адджын — хъарм.
æз хорз иртасын раст æмæ хæрам.
Мæ бæллиц: уæд æппæт хæдзæртты фарн,
Бæркадцух ма уæд иуæн дæр йæ арм.
Мæ хæтæн — хъæд. Мæ хæлар та — тæгæр.
æдзух мæ мæт: кæдæм хæссон мæ сæр.
Цæгатаг дæн. Зымæгон лæг. Тыхсын:
æрвылизæр фæагурын фысым.
ÆРЦЪЫККÆХСОН
Æхсоныл цыма ’рцавдæуы æндон, —
Тæркуылæны æрриуыгъы тæркуылæн,
Æмæ та суадзы урс пиллæттæ дон
Æмæ та ’рхуыссы: миназон хъуырдухæн.
Æвзары иу уад иннæуыл йæ тых,
Кæлы сæ пырх æндон æмæ æхсонау,
Æмæ та мигъ ыссудзы, цыма зных, —
Нæрынц уæлæрвтæ, гуылф кæнынц æрсдонау.
* * *
Цы фæци царды хъæр, йæ худт?
Æви йын суагъд йæ бынæй рухс?
Мæ фæстæ дун-дунетæ — тутт,
Мæ фæстæ дун-дунетæ — хъус.
Мæн размæ нал уадзы мæ тарст,
Цыма ныккæнд у, хъоргъ у хъæд, —
Æртыхст мыл мысинаг æваст,
Æмæ — арв нал ис, арв — ныгæд.
* * *
Мæлæт æмæ мæ астæу
Ис иу уылынг æрмæст.
Æрвхуыз къонверты, ахстау,
Мæ цард æрцыд æмбæхст.
Мæ фыстæг у хæрз цыбыр,
Æрмæст дзы иу дзырд ис.
Фæдарын æй мæ дзыппы,
Мæ дарæг у, мæ ис.
Мæ фыстæджы мæ цард ис,
Ай-гъай, нæ дæн æдас.
Нæ йын зонын йæ адрис, —
Дæн уый фæрцы æгас.
БЛОКНОТТÆЙ ИСТ РÆНХЪЫТÆ
Дæ ныхас у фæтæджы ныхасау. Фæтæг цыфæнды æдылы ныхас куы зæгъа, уæддæр йæ ныхмæ дзурын ничи бауæнддзæн.
Александр Македойнагæн йæ цæстытæ уыдысты алыхуызæттæ: иу — æрвхуыз, иннæ — сау.
Артур-паддзах йæ галуаны саразын кодта тымбыл фынг, æмæ уый уæлхъус чи бадти, уыдонæй хуыздæртæ ’мæ æвзæрдæртæ нæ уыд. Иууылдæр — æмсæр-æмбар.
Неру Индийы истори ныффыста ахæстоны. Чернышевский «Цы кæнгæ у?» ныффыста ахæстоны. Генрийæ фыссæг рауад ахæстоны. Достоевский йæ «Фыстытæ Мард хæдзары» сфæлдыста ахæстоны.
æрмæст советон ахæстоны ницавæр аивадон, литературон куыстытæ фыст æрцыд.
Кокеткæгонд Макаренко педагог нæу, фæлæ литератор. Йæ коммунартæн сæ 90 процентимæ сæмбæлдтæн Цæгаты — «фæлитой тугæн» фесафыны хъомыс нæй.
Адæймагæн цæмæй физикон куыст сæнад уа, уымæн лагерæй стырдæр ахъаз ничи у. Хицæуттæ, сæ дæлбар адæмæй чи фæаххосджын вæййы, уыдонмæ хуымæтæджы нæ бартхъирæн кæнынц: «æвзалыкъахæнмæ дæ арвитдзынæн!»
Цæмæй дæхи амарай, уый тыххæй хъуамæ æрыгон уай. Хъуамæ дæм хъару уа.
Ардуанау хæбуздзыхъхъытæ лæг.
Сольвейг. Ибсены диссаджы фæлгонц. Иунæг стыр поэт дæр Сольвейгы иувæрсты нæ ацыд.
Евтушенко. Нырма уал — кæдæй нырмæ! — литературæ нæ аразы, фæлæ — æрмæст йæхи хъысмæт.
А дунейыл фылдæр цы ис — æвзæртæ æви хæрзтæ? æппæтæй фылдæр — тæппудтæ (99%). Алы тæппудæй та, фадат ын куы фæвæййы, уæд æнаккаг рауайы.
æвирхъау лæвар. Гагаринæн мæскуыйаг фысджытæ ракодтой æвирхъау лæвар — алчи дæр ын радта йæ чиныг автографимæ, ноджы ма йын загътой, дзырд, дам, нын ратт, се ’ппæт дæр кæй бакæсдзынæ, уый тыххæй.
1960 азы 18 май.
Маргаритæ Н.: «Дæ портрет равдысты уыд. Алчи дæр фарста: Чи У? Чи у? Цыдæр зонгæ цæсгом у».
æз: «Зæгъ сын, æз, зæгъ, рæстæджы цæсгом дæн, уымæ гæсгæ мæ алчи дæр зоны».
Курдиат кусын домы. Моцартæй Моцарт уымæн рауад, æмæ Сальерийæ бирæ фылдæр куыста. Моцартæн куыст удыхосау уыди.
Хæсты рæстæг тиран адæммæ фæхæстæгдæр вæййы.
Поэт хъуамæ поэтæй стырдæр уа.
Леонов — фыссæг, фæндон бахаста, дунейы адæмты царды райдайæн, дам, Сталины райгуырдæй нымайæм.
Адæмы ахуыр кæнæн нæй. Адæмы ахуыр кæнын — уый æфхæрæн ми у.
Поэзийы хæс у рæстæг фæтагъддæр кæнын нæ, фæлæ рæстæг бауромын.
Хуыцауы раст адæм нæ хъæуы. Уыдон æнæ Хуыцауæй дæр фæцæрдзысты. Хуыцауы хъæуы, йæ тæригъæдтыл фæсмон чи ’ркæна, ахæмтæ.
Хорз мæлæттæ бирæ ис, фæлæ дзы мах рæстæгæн Эйзенштейны мæлæтæй хуыздæр нæй. (С. Эйзенштейн — кинорежиссер, амарди стъолы уæлхъус, уац фысгæ-фыссын. — Ред.).
æппæтæй стырдæр тæригъæд у искæй хъуыддæгты хи тъыссын. Фысджытæ сæхи хъуамæ ма тъыссой искæй уды — ницы хуызы, никæд. Фыссæг йæхи тъыссы æрмæст йæхи уды — æндæр никæм.
Лагеры: зонд хорз, дыууæ та — бирæ æвзæрдæр.
æвирхъау хъуыддаг — сау адæм.
Мæнæ и, мæнæ уырыссаг прозæйæн, зондамонæг литературæйæн йе ’намонд. Алы диттой дæр йæхицæй аразы, цæрын куыд хъæуы, уый амонæг.
Маргъ ма у æмæ быдыргътæй ма тæрсай.
Удтæ ныллæггæнæг, къуыдзæмгадгæнæг у цард.
Дилетантизмы æнус.
æппæт революцитæ дæр дилетанттæ аразынц.
Адæймаджы оптималон уавæр — иунæг уæвын.
Хæстæн ма, чи зоны, юмор сфидауа, фæлæ лагерæн, Освенцимы пецтæн — нæ.
Мæ уарзон бæлас — тæгæр. Есенины бæрз нæ, фæлæ тæгæр, адæймаджы армау фондзæнгуылдзджын тæгæр.
Маяковский дун-дунейæн фыста, Асеев та — Мæскуыйæн.
Горæт — гæдыйы хуызæн æфснайд.
Фыццаджы-фыццаг уал бамбарын хъæуы иу хуымæтæг, фæлæ ахсджиаг хъуыддаг: фæлтæртыл ницавæр хæс ис æвæрд. Сывæллæттæ мадæлтæй ницы дарынц, мадæлтæ та — сывæллæттæй. Иу фæлтæрæн иннæмæй исты домын йæ бон нæу.
Хъуамæ паддзахадæй домай æххуыс, бинонты хъуыддæгтæ хъуамæ паддзахад кæна.
Знаг — иунæг хъахъхъæнæг.
Мæ цуры бадтис, йæхицæй буц æмæ сæрыстыр чи у, ахæм знаггадгæнæг цæрæгой — тынг тæссаг чи у, уыцы графоманты мыггагæй.
МИТЫЛ
æнæхæрд митыл фæндаг куыд айгæрдынц? Разæй цæуы иу лæг, тыхтæ-фыдтæй иу къах иннæйы фæдыл ласы, минутæй-минутмæ хæмпус миты нынныхсы, йæ хид кæлы, æлгъиты, фæлæ уæддæр цæуы, йæ фæстæ сау зылын-мылын фæдтæ-дзыхъхъытæ уадзы, афтæмæй дардмæ ахæццæ вæййы. Бастайы, митыл æрхуыссы, сдымы, æмæ махоркæйы фæздæг къаннæг цъæх æврагъау æрбады æрттивгæ миты сæрмæ. Лæг сысты, араст вæййы, æврагъы къуыбылой та ма йæ мидбынаты ауыгъдæй фæлæууы, — уæлдæф не змæлы: фæндаг фæгæрдынц сабыр бонты, цæмæй уад-дымгæ адæмы фæдтæ ма бамбæрза. Адæймаг йæхæдæг сбæрæг кæны нысантæ — æгæрон митдунейы кæуылты æмæ кæйонгты хъуамæ ацæуа фæндаг. Ахæм нысан ын вæййы, зæгъæм, къæдзæх кæнæ бæрзонд бæлас. Лæг митбыдыры йæ буар фæтæры, фæаразы, раст мæнæ бæлæгътæрæг цæугæдоны йæ бæлæгъ куыд скъæра, афтæ.Йæ фæстæ фондз-æхсæз адæймаджы уæхски-уæхск æрлæууынц æмæ нарæг зылын-мылын фæды æмвæрсты араст вæййынц. Сæ иу дæр раззаг фæды йæ къах ницыхуызы æрæвæрдзæн, йе ’мвæрсты хъуамæ цæуой. Рагацау бæрæггонд бынатмæ куы бахæццæ уой, уæд хъуамæ фæстæмæ раздæхой æмæ та, раздæры фæдты къах не ’вæргæйæ, нæмой æнæхæрд мит. Фæндаг фæгæрз и. Ныр ыл сæ бон цæуын у адæмæн, уæрдæттæн, дзоныгътæн, трактортæн. Фыццаг лæг цы фæд акодта, иннæтæ ууылты куы цæуой, уæд фæндаг нарæг уыдзæни. Раззагæн æппæтæй зындæр вæййы, æмæ куы бастайы, уæд æй, йæ фæстæ цы фондз-æхсæз лæджы цæуы, уыдонæй исчи раивы. Фæсте чи цæуа, уыдонæй иу дæр, суанг хæрз чысыл куы уа, уæд дæр, хъуамæ искæй фæдты ма ’вæра йæ къах, хъуамæ æнæхæрд мит нæма.
Трактортæ æмæ бæхтыл та фысджытæ нæ фæцæуынц, фæлæ кæсджытæ.
1956
АННÆЙЫ МÆЛÆТ
Уыцы зымæг нæ кусын бахъуыд æхсæвыгæтты. Сау арвæй нæм арæх зынди гыццыл фæлурсцъæх мæй, арвæрдыны æнгæс нимб-иу ыл узæлæгау æртыхст, æмæ къæс-къæсгæнаг уазæлтты афтæ зынди, цыма пиллæттæ уадзы. Хур нæ цæсты кæронæй дæр нæ уыдтам — барактæм-иу (хæдзармæ нæ — хæдзар æй ничи хуыдта) æрбаздæхтыстæм изæрдалынгты, цæугæ дæр-иу акодтам, нæма ’рбарухс, афтæмæй. Уæвгæ-иу хур хæрз цыбыр рæстæг фæзынди, хъызты бæзджын урс фæлмæй æмбæрзт зæхмæ йын-иу нывыл æркæсын дæр нæ бантысти, йæ рухсæй дæр æмæ йæ тавсæй дæр бынтон æнæхай уыдыстæм.
æрзæткъахæн нæм дард уыди — дыууæ-æртæ километры йæм цæуын хъуыди. Фæндаджы фæйнæфæрсты та — æртæ сардзины бæрзæндæн митрæгътæ-бырутæ. А зымæджы тымыгъ бирæ мит фæхаста, æмæ-иу алы фæлдзæгъдæны фæстæ дæр æрзæтгуырæнмæ фæндаг гæрдын хъуыдис. Адæм-иу мингæйттæй рацыдысты æд белтæ. Сæ алыварс лæууыдысты хъахъхъæнджытæ æд куыйтæ æмæ сæ кусын кодтой цалдæргай суткæтæ, сæхи атавыны æмæ хъарм ран дзыхмæ къæбæр сисын дæр сæ уагътой, афтæмæй. Уыцы фæтк хъахъхъæнджытæм нæ хаудта, ай-гъай, — уыдонæн уыди кæрæдзи раивыны фадат. Бæхтыл-иу æрбаластой салд дзул хæйттæгондæй, хатгай та, куыст-иу æгæр дæргъвæтин куы ахаста, уæд — консервтæ дæр, иу къопп дыууæ лæгæн. Уыцы бæхтыл-иу фæстæмæ аластой рынчынты æмæ, бынтон чи слæмæгъ, ахæмты. Адæмы-иу ауагътой, куыстытæ-иу кæронмæ куы фесты, æрмæст уæд — хуыссæджы хъæстæ куы фæуой, уæд та сæ хъуамæ тъæнджытæгæнгæ уазалмæ ратардтаиккой æмæ сæ бафтыдтаиккой сæ «æцæг» куыстыл. Уæд æз бафиппайдтон иу диссаджы хабар — ахæм куыстытæ уæззау æмæ хъизæмайраг вæййынц фыццаг æхсæз-авд сахаты. Уый фæстæ дæ рæстæг ферох уыдзæни — дæ дæлзондæй дæ хъус дарыс, цæмæй ма басийай, æрмæстдæр уымæ: цоппай кæныс дæ мидбынаты, дæ бел тилыс, дæ сæрмæ æцæгæлон хъуыды нæ цæуы, дæ зæрдæ мисхалы бæрц дæр ницæуыл дарыс, цæвиттон, дæ ирвæзæн хос — змæлд, æндæр ницы.
Ахæм куыстæн йæ кæрон æрцæуы, æнæнхъæлæджы амондау, æвиппайды. Иууылдæр схъæлдзæг вæййынц, цины уылæн сыл раивылы, æххормаг æмæ мæрдон фæллад дæр æрбайсæфынц исдугмæ. Адæм талф-тулфæй рæнхъ-рæнхъ алæууынц æмæ зæрдæрайгæ тындзынц «хъæдмæ». Нæ фæйнæфæрсты та митæй амад хæхтæ — мах æмæ дун-дунейы ’хсæн арæнтæ.
Митфæлдзæгъдæн рагæй нал уыд, æмæ хæмпус мит æрæфсæрста, ныммæстæг. Йæ уæлæ ацæуæн уыд æдæрсгæ, нæ дзы аныгъуылдаис. Дыууæ рагъы дæр цалдæр раны уыдысты къæртгонд цæхгæрмæ фæндæгтæй.
æхсæвы дыууæ сахатыл-иу æрбацыдыстæм хæрынмæ. Барак-иу байдзаг æргъæфст адæмы уынæрæй, белты зæллангæй, хъæрныхасæй. Хъæрныхас-иу æрмынæг бынтон æрæджиау. æхсæвыгон хордтам, йæ рудзгуытæ дæрæн кæмæн уыдысты, уыцы салд хæрæндоны нæ, фæлæ барачы. Хæрды фæстæ, махоркæ кæмæ уыд, уый-иу сдымдта, кæмæ нæ уыд, уымæн та-иу йе ’мбал фæуагъта дыминаджы æмбис, цæвиттон, алкæмæн дæр-иу бантысти сулæфтытæ кæнын.
Нæ бригадир Андреев кæддæр МТС-ы директорæй куыста, ардæм та æрбахауд 58 статьямæ гæсгæ — дæс азы хъуамæ ам арвыстаид. æдзухдæр цыди бригады разæй, стæй æдзухдæр тынг тагъд. Хъахъхъæнджытæ нын нæ уыди, нæ фаг кодта, æмæ ныл уый фæрцы «æууæндыдысты» хицæуттæ. Ацы хабар, ома нын иннæтæй хъауджы хъахъхъæнджытæ кæй нæй, уый бирæтæн лæвæрдта цыдæр ныфс, сæрыстырдзинад. æцæгæй дæр бригад иннæтæй хуыздæр куыста, æмæ йын фæстæдæр хъахъхъæнджытæ куы фæзынд, иннæтимæ йæ æмбар куы скодтой, уæд йæ куыст дæр фæцауддæр.
Уыцы æхсæв нæ Андреев ахуыдта æндæр фæндагыл — дæлæты нæ, фæлæ митхохы рагъыл. Дзæбæх нæм зындысты æрзæткъахæны тыбар-тыбургæнгæ цырæгътæ, хъæды егъау сау æндæрг æмæ, дæрддзæф ран арвыл чи баныхæст, уыцы тымбылсæр къуылдымтæ. æхсæвыгон фыццаг хатт уыдтон нæ цæрæнуæттæ. Фæндæгтæ дзуарæвæрд кæм уыдысты, уырдæм куы бахæццæ стæм, уæд Андреев рахизырдæм цæхгæр фæзылд æмæ митыл дæлæмæ нызгъордта. Уый фæзмгæйæ иннæтæ дæр дзыгуырæй, белтæй, кайлотæй æмæ мæцъистæй гыбар-гыбур, дзыгъал-мыгъулгæнгæ, æргæр-гæр кодтой. Инструменттæ кусæн бынаты никуы уагътой — æнæмæнг сæ адавтаиккой. Инструмент фесафыны тыххæй та хъуамæ ивар бафыстаис.
Цæхгæрмæ фæндагæй дыууæ къахдзæфы æддæдæр лæууыд иу лæг æфсæддон дарæсы. Худ ыл нæ уыд, йæ цыбыр сау сæрыхъуынтæ хъил бадтысты, цинелы цæппузыртæ — æфтыд. Ноджы æддæдæр арф миты чысыл дзоныгъы ифтыгъдæй — бæх. Лæджы цур та уæлгоммæ хуыссыди сылгоймаг. Йæ кæрц — фæйнæрдæм æппæрст, дзыгъуыртæ къаба — æнцъылдтæ. Йæ сæры цур — сау кæлмæрзæн тымбылтæй. Кæлмæрзæн дæр æмæ сылгоймаджы бур сæрыхъуынтæ дæр цыма миты ныннадæуыди. Мæйы рухсмæ сæрыхъуынтæ зындысты урс. Афтæ урс уыди цæсгом дæр. Бæстондæр æм æркастæн æмæ йæ базыдтон: Аннæ Павловнæ, æрзæткъахæны хицауы секретаршæ.
Иууылдæр æй хорз зыдтам цæсгомæй — æрзæтгуырæны сылгоймæгтæ бирæ нæ уыд. Иу æхсæз мæйы размæ иу сæрдыгон изæр нæ бригады рæзты фæцæйцыд Аннæ Павловнæ, æмæ йæ къæсхуыртæ аив гуырыконд ахст адæмы йæхимæ æркæсын кодта, сæ зыд цæстытæ йæ фæцæйныхъуырдтой. Уый нæм бахудт æмæ, фыруæззауæй ныгуылæнырдæм чи фæкъул, уыцы хурмæ ацамыдта:
— Лæппутæ, бирæ уæ нал хъæуы, бирæ! — хъæр кодта сылгоймаг.
Лагеры кусæг бæхтау, мах дæр боны фæудмæ йеддæмæ ницæмæ æнхъæлмæ кастыстæм. æмæ нын уыцы рæсугъд сылгоймаг (нæ уæдыккон нымадæй) нæ хъуыдытæ хорз кæй бамбæрста, уый æхсызгон куыннæ уыдаид! Аннæ Павловнæйы нæ бригад уарзта.
Ныр сылгоймаг мардæй хуыссыди нæ цуры — ныххурх æй кодта мæнæ ацы æнаккаг. Лæг хъæддаг сырдау тарстхуызæй, рохстæй фæйнæрдæм дзагъултæ кæны. Уый уыд æрзæтгуырæны слестгæнæг Штеменко. æз æй хорз зыдтон. Бирæ «хæрзты» бацыд ахстытæн. æххормаг адæмæй-иу искæйты баххуырста махоркæ кæнæ хъæрмхуыппы къусыл æмæ-иу сæ йæхицæн дзырдхæсджытæ, мæнгæвдисæнтæ сарæзта, иннæты фæдыл-иу сæ бафтыдта, афтæмæй хъизæмарæй мардта адæмы. Дзырдхæсджыты-иу баууæндын кодта, мæнгтæ дзурын, комдзог уæвын паддзахадон хъуыддаг у, зæгъгæ, кæй та-иу æртхъирæнты æххуысæй бафтыдта ахстыты фæдыл. Адæймагимæ-иу рагацау нæ сæмбæлди лæгæй-лæгмæ, нæ-иу æй базыдта, афтæмæй йын-иу йæ разы цæттæ гæххæттытæ-суагъæтæ-йедтæ æрæвæрдта, æмæ-иу кæд уый разы нæ уыди фыстытыл, уæд-иу саунадæй раздæхти слестгæнæджы уатæй.
æртæ мæйы размæ ацы Штеменко нæ баракмæ æрбацыд æмæ, ахст адæм консервы къоппытæй цы аггæндтæ сарæзтой, уыдон ныххуынчъытæ кодта. Ахстытæ, мæгуыр, уыцы «агты» фыхтой, фыцæн æмæ хæрæн цæмæндæриддæр уыд, уый. Уыдоны-иу хæрæндонæй баракмæ рахастой сихор, цæмæй йæ, барачы цы пец уыд, ууыл схъарм кæной æмæ бадгæйæ бахæрой. Фæлæ сыгъдæг æмæ æгъдауыл хæст Штеменко кайло райста æмæ консервы къоппытæн сæ бынтæ йæхи къухæй ныххуынчъытæ кодта.
Ныр Андреевы йæ уæлхъус лæугæ куы ауыдта, уæд йæ дамбацайы хуымпъырмæ фæлæбурдта, фæлæ утæппæт адæм æд мæцъистæ, æд кайлотæ йæ алыварс куы ’ртыгуыр сты, уæд хорзау нал фæци — хæцæнгарз сласын нал бауæндыд. Йæ къухтæ йын сыздыхтой, уæдæ цы! Архайдтой, зæгъæн куыд нæй, афтæ зæрдиагæй — уый фæстæ бæттæны æлхынцъ райхалын никæйуал бон уыд æмæ кардæй лыггæнгæ æрцыд.
Аннæйы мард сæвæрдтой дзоныгъы æмæ æрзæтгуырæны хицауы хæдзармæ араст сты. Андреевимæ се ’ппæт нæ ацыдысты — бирæтæ баракмæ сæхи айстой — хъæрмхуыпмæ.
Хицау бирæ рæстæг дуар нæ гом кодта, бæрæг уыд: ахст адæмы къордæй куы ауыдта, уæд фæтарст. æппынфæстаг Андреевæн бантысти хъуыддаг бамбарын кæнын æмæ баст Штеменко æмæ дыууæ ахст лæгимæ бацыди мидæмæ.
Уыцы æхсæв нæ дзæвгар рæстæг бахъуыд æнхъæлмæ кæсын. Андреевы кæдæмдæр акодтой æвдисæнæн. æрæджиау æрбацыд, æмæ кусынмæ араст стæм.
Штеменкойæн дæс азы радтой. Тæрхон ын рахастой нæхи æрзæтгуырæны, стæй йæ кæдæмдæр аластой. Лагерьты хицæуттыл ахæм хабæрттæ куы ’рцæуы, уæд сæ хибар ран фæдарынц — хуымæтæджы лагерьты дзы никуы никæй фенди.
1956
// Мах дуг.– 2007.– № 7.
Евангельские притчи. Лука.
Русская литература
Алехин В.
Бунин И.А.
Гаршин В.М.
Гоголь Н.В.
Державин Г.Р.
Есенин С.А.
Заболоцкий Н.А.
Исаковский М.В.
Иртеньев И.М.
Корнеев Н.
Короленко В.
Кудашева Р.
Лермонтов М.Ю.
Минаев Д.
Михалков С.
Некрасов Н.
Ножкин М.
Примаков Е.
Приходько В.
Пушкин А.С.
Рождественский Р.
Тарковский А.А.
Твардовский А.Т.
Тургенев И.С.
Тютчев Ф.И.
Толстой Л.Н.
Токмакова И.
Харитонов В.Г.
Цветаева М.И.
Чехов А.П.
Шаламов В.Т.
Шолохов М.А.
Щербин Н.
Языков Н.М.
Зарубежная литература
Австрийская
Американская
Английская
Афганская
Белорусская
Венгерская
Индийская
Ирландская
Испанская
Итальянская
Китайская
Корейская
Латвийская
Латинская
Немецкая
Норвежская
Персидская
Польская
Турецкая
Французская
Литература народов Кавказа
Абхазская
Армянская
Балкарская
Грузинская
Дагестанская
Кабардинская
Литература народов России
Марийская
Мордовская
Татарская
Осетинская русскоязычная литература
Боциев Ю.
Гуржибекова И.
Кануков И.
Хетагуров К.
Цаликов А.