Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ Арсени Тарковский у не стырдæр поэт. Ис дыууæ хуызы поэттæ. Иутæ ферттивынц цыдæр рæстæг, иннæтæ баззайынц æнусты дæргъы.
Дмитри Лихачев

«Ацы хъæлæс уырыссаг поэзийы азæлдзæни бирæ рæстæг», — фыста Аннæ Ахматова Арсени Тарковскийы фыццаг чиныг «Перед снегом»-ы тыххæй. Тарковскийы фыццаг чиныг та рацыд, авторыл 55 азы куы сæххæст, уæд. Уымæн уыд бæлвырд аххостæ: соцреализмы фæлгæттæй-иу иуварс чи ахызт, уыцы автортæн-иу советон цензурæ сæ фæндаг æрæхгæдта. Зæгъæм, 1945 азы Тарковский чиныгуадзæн «Советский писатель»-мæ радта йе ’мдзæвгæты къухфыст. Е. Книпович ыл ныффыста фауæн рецензи. Уыди дзы ахæм ныхæстæ: «Тарковскийы æмдзæвгæтæ хауынц уырыссаг поэзийы сау пантеонмæ, Гумилевы, Ахматовайы æмæ эмигрант Ходасевичы фыстытæ кæм сты, уырдæм». Фæлæ уæддæр чиныгуадзæн сфæнд кодта къухфыстæн фæндаг раттын. Хъуамæ рацыдаид 1947 азы. Уæдмæ фæзынди æК/б/П-йы уынаффæ «Журналтæ «Звезда» æмæ «Ленинград»-ы тыххæй». Тарковскийы чиныг джиппыуадзæнæй раздæхтой, матрицæтæ фехæлдтой. Поэт Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæджы йæхи æхсарджынæй кæй равдыста (уый размæ бирæ курдиæттæ фæфыста, цæмæй йæ фронтмæ арвитой), Сырх Стъалыйы орден æмæ дзы къорд майданы кæй райс­та, уæззау цæф дзы кæй фæци, — фæстæдæр ын йæ галиу къах алыг кæнын бахъуыд, — уыдæттæ дæр ын ницæмæ æрдардтой: ахæм уыд æбузн системæйы цæсгом. Тарковский «бахауди стыр мæт æмæ æрхæндæджы уацары — нæ литературæйыл скодта уæззау бонтæ, æмæ поэты фыстытæ нал уагътой. æз уæд иу минут дæр гуырысхо нæ кодтон, сæ хъус æм кæй æрдардзысты, нымайын æй кæй райдайдзысты, уымæн æмæ йæ поэзи æнæмæнг хъæуы... Тарковскийы куы кæсай, уæд цины аныгъуылдзынæ æмæ дæ бауырндзæни: диссаг у уырыссаг поэзи». (В. Каверин)
1934 азы мæскуыйаг фысджыты делегаци ссыд Цæгат Ирыстонмæ. Делегацийы уæнгтимæ уыд Арсени Тарковский дæр. Уазджытæ фæзылдысты нæ хæхтæ æмæ быдыртыл. Уыцы балц поэты зæрдæйы ныууагъта арф фæд æмæ йæм фæзынди цалдæр æмдзæвгæйы. Уыдонæй дыууæ — «Мельница в Даргавском ущелье» æмæ «Цейский ледник» æвдайæм азты æз ратæлмац кодтон ирон æвзагмæ. Ныр сыл, бирæ азты фæстæ, мæ цæст ногæй ахастон æмæ сæ тынг разыйæ нæ баззадтæн. Бакуыстон ма сыл, стæй ма поэты уацмыстæй цалдæр раивтон æмæ сæ хæссын журналкæсæджы тæрхонмæ. Тарковскийы уацмыстæ æндæр æвзагмæ зын тæлмацгæнæн сты. Йе ’мдзæвгæты кæрæдзи мидæг ахъарынц хъуыды, фæлгонцтæ æмæ музыкæ. Зæгъæм, Цъæйы цъитийыл лæугæйæ поэтмæ афтæ кæсы, цыма арв нæртон кæхцау йæ къухы систа («небо я держу в руке»), кæхцы мидæг та æлутоны бæсты ис цъуппыты уæлдæф. Ахорæнтæ ахæм ирд, æхцон æмæ зæрдæдзуаг сты, æмæ адæймаг бар-æнæбары фæзæгъы йæхицæн: ацы æмдзæвгæ йæхæдæг фарны нуазæн куы у, сиу дзы сты ныв, æрттывд æмæ зæлланг. Нуазæн та йемыдзаг у уæнгтæ роггæнæг, удыл базыртæ садзæг хæххон уæлдæфæй, æндæр ныхæстæй та — Поэзийæ.
Хъодзаты æхсар

Арсени ТАРКОВСКИЙ

Дон, денджызы хъазау, уæзданæй цæуы,
Стæй атыхсы цалхыл йæ «кæлæн», йæ «хин».
У фæлгæтæг уистæй. Сæ гуыр-гуыр цæуы
Дзæнхъа фыдтæн, не сты бæркадыл æлгъин.
Цард урссæр куыройгæс ам, донмæ хæстæг,
Зылди-иу хъæуи-хъæу, æлхæдтой дзы ссад,
Ызмисхъæстæ, тарбын, фæци-иу хъæстаг:
Нæ дзы уыди мисхал дæр ад.
1935

            ЦЪÆЙЫ ЦЪИТИ
Арв — кæхцау — мæ армы систон,
Хохаг ирд уæлдæф — мæ ронг —
У нæ бæсты фарн, нæ исбон,
Уд дзы авæййы æвзонг.
æрдз æвæрæнтæ фæкодта,
Кæмтты баззади сæ фæд.
Иу дуг иннæ дуджы хордта, —
Ниудта, абухта мæлæт.
Ныр йæ сау лулæтæй Садон
Уадзы пух фæздæг цæггай. —
Ам цы их галуан ыссардтон,
Уымæ балидзон «тæргай».
Далæ хæдзæрттæн сæ рындзтыл
Къæвда байтыгъта йæ хыз.
Халыл сау фæрдыг фæтындзы:
Хъоргъæй дзаг вагон ысхызт.
Дугтæ фембæлдысты уæлбыл,
Иу дзы иннæмæ ныджджих.
Акса, хъазгæйæ мæ уæхскыл
Цъити авæрдта йæ их.
1936—1940

                      УРС БОН
Сагхъæды фарсмæ ыстыр дур хуыссы.
Дурæн йæ быны — хæзнатæ.
Фæндаг — къæдз-мæдзы, лæууы йыл мæ фыд.
Бон та у урс-урсид — митау.
Даргъ гæдыбæлас — æвзист донæй пырх,
Хилгæ сырхмæтæг — цырагъдар.
Уагъылы мин цæстæй хурмæ кæсы.
Урс хъоппæг донхъазау — цады.

Амондджын рахуыдтон гъеуæд мæхи,
Ахæм бон нал уыди никæд.
Амондджын рахуыдтон гъеуæд мæхи,
Ахæм бон нал уыдзæн никæд.

Нал æм ис аздæхæн, нал и цæуæн.
Нæй йæ ныхæстæй фæдзурæн.
Дыргъдон. Нæ дыргъдон. Сæрдыгон. Дзæнæт.
Урс бон. Йæ тæккæ дзаг фарнæй.
1942

            МÆГУЫР КÆСАГАХСÆГ

Оххай-гъе, мæ хыз мын
Аныхъуырдта фурд.
Афтид у мæ хызын,
Афтид нæу мæ уд.

Тар хъуыдытæ марын,
Рухсæй дзаг дæн æз:
Иуæй дæр нæ дарын
А дунейыл хæс.

Гом — мæ къах, мæ фæрстæ —
Базыдтон мæ бон.
Аззади мæ фæстæ
Дун-Дуне... Хæрзбон...
А Зæхх нæу мæ бæстæ —
Бонвæрнонмæ цон.
1957

ДРИАДÆ 
Æз:
Дриадæ, о мæ гыццыл хо, æнкъард дæ.
Цы ми кæныс нæ горæтаг дзæнæты?
Ды цардтæ хъæды, тахтæ-иу дæ сæнтты.
Кæм ысты ныр дæ базыртæ, дæ бартæ?
Дриадæ:
Цы чындæуа? Кæрæфы къух мæ ссардта.
Хæлæг — мæ сафæг. Удæнцой нæ дæтты
Йæхицæн дæр. Мæ фæндтæ мын ныммардта.
æз — гоби фæндыр, нал и цард мæ тæнты.
Дæ хо мæ ма хон. Нал дæн æз мæ сæрæн.
Уынгæг ысты мæ зæрдæйы тæхæнтæ.
Дæ къуылых буар ысбæздзæнис æндæрæн.
æцæгæлон дын — ме стыр мæт, мæ сæнттæ.
Мæнæн та ис, дæ лæдзджытау, æнцæйттæ:
Мæ сæфт бонтæ, мæ къохбæстæ — мæ цæрæн.
1945—1946
КУЫРД
Хæрын уын ард: нæ фæцæрид мæ бæрц
Хъæсдарæг дæр, дзæбугыл ма цы дзурæм?
Мæхицæй æз мæхи мæхæдæг цагътон
Мæхи уæлæ. Мæ удæй цагътон арт.
Уæддæр тыхсын, уæддæр нæ дæн разы
Мæ тугвæллойæ. Ме ’фсæйнаг у фаз.
Зылын йæ хæтæл. Баззади йыл ностæ.
Мæн та фæндыд, мæ уадындзы хъæлæстыл
Цæмæй кæной зæххон дзыллæтæ дистæ.
Дæ удвæллой нæ фæрæстмæ и, куырд —
Маэстро мын нæ сарæзтай, йæ бæсты
Уынын быдыргъо, згъæр тъосса, фыдгуырд,
Дæ фæлдисонд, цы йæ ’мбæхсон, нæ бæззы.
æфсæн гуымиры, сис уæдæ дæ къах!
Нæра дæрдтыл дæ дзинг æмæ дæ зæлланг.
Дзыхъхъынногæй та райдайдзыстæм мах
Нæ уæззау куыст. æрхæссут-ма æфсæйнаг!..
1962
*  *  *
Фæрынчын дæн гыццылæй æз
Ыстонгниз æмæ таснизæй... Мæ къæбæр
Зын æууилæн у: туагхъæстæ, цæххæргом.
æмæ цæуын, цæуын æмæ цæуын.
Нæ тулдз асинтыл бадын æмæ тавын
Мæ уæнгтæ хурмæ. Мидсæнтты цæуын.
Кæдæм? Нæ зонын. Тæфсæг мæ æвзоны.
æмрызт кæнын. О хур, кæм и дæ тавс?
æввахс лæууы мæ мад æмæ йæ къух
Мæнмæ фæтилы. Ай цы у, цы хабар? —
Фæцæйцæуын, фæлæ хæццæ нæ кæнын
Мæ мады цурмæ. Авд къахдзæфы — не ’хсæн.
Йæ къух мæм тилы — араст вæййын цадæг,
Фæлæ нæ кæнынц авд къахдзæфы къаддæр.
Гæртт-гæртт. æмризæг. Рафт-бафтытæ. Стæвд дæн.
Мæхи æруагътон. Уайсахат мæ хъусты
Хæстон уадындз ныййазæлыди. Рухс мын
Мæ уæлтъыфалтæм сарæзта йæ фæттæ.
Фæдисы уайынц саулохтæ. Мæ мад
Уæлæмæ стахти уынджы къæйæ, тилы
Мæнмæ йæ къух. Йæ къух тилгæ æваст
æрбацыдæр и...
Ныр уынын мæ фыны:
Рынчындон. Урс. Мæ хуыссæнтæ дæр — урс.
Мæ цуры бады урс дохтыр. Йæ уæлхъус
Ис иу урс чызг, йæ урс базыртæ тилы.
Мæ мад æрбацыд, батылдта йæ къух
æмæ кæдæмдæр атахт...
1966

                                          *  *  *
Мæ дыууæ цæстæн — алмаси æрттигътæн —
Сæ арт æрмынæг: знæт азты æртхъирæн...
Уыдысты дзаг æрвон зæлтæй мæ хъустæ,
Ныр сафтид ысты, хъусын ма сæ цъустæ.
Къобор хæцъæфтæн байсысти сæ хъару —
Зæронд галтау — сæ райсомы бон тар у.
Мæ фæсонтæй рæубазыртæ æрттывтой, —
Фыддугтæ сын сæ урс систæ æртыдтой.
æз — сойын цырагъ, басыгътæн уæ куывды,
Ныр уын мæ мыдадз радзурдзæн мæ хъуыды,
Куыд фæхъæуы æгуыппæгæй дзыназын,
Сæрыстыр уæвын, уынæргъын, фæразын.
Куыд уæрстæуы æртахгæйттæй фæстаг цин,
Уынгæг тары куыд арæзтæуы асин
Мæнгæфсон рухсæй... Адæттæ — мæ марæг...
Мæлæтæй афтæ сфæлдыстæуы зарæг.
1977

                   СЫФТÆРТÆ
Гъе-гъей, цæйбæрц ысты! Нæ бæлæсты рæуджытæ
æнæбон, афтидæй нæ къæхты бын дзыназынц.
Уыдысты ахстæттæн фæлмæн цартæ, цъæх арвæн —
æмхасæнтæ, нæ удтæн та — ныфсытæ.
Тæхынц ныр иугæйттæй, сæдæгæйттæй, æрдзæтæй,
Фæкæнынц ленчытæ раст сильфыты*  бæлæгътау.
Бынæй — сырх æртытæ — къæфхъуындарты хъæлæстæ.
О сыфтæртæ, о ме ’фсымæртæ, курын:
Ныфс-ма мæ бауадзут, бæгънæг бæлæстæн ногæй
Кæй ратдзæн сомуалдзæг сыфтæрвæлтæр цъæх дарæс.
О сыфтæртæ, о ме ’фсымæртæ, удæн
Ныфс у йæ цæрæнхос, æвгъау мын æй цы кæнут?
Быхсут, ныззæгæл ут фыццаг миты онг хихтыл.
1978

                   ТАРКОВСКИЙ ПОЭЗИЙЫ ТЫХХæЙ

æцæг нывгæнæгæн (йæхæдæг æй зона æви ма зона, йæхи фæнда æви ма фæнда, уæддæр) «рæстæг иумæйагæй», стæй йæхи дуг йæ фæд ныууадздзæн йæ чингуыты, нæ йæ ауадздзæн иунæгæй бæстæтыл хæтынмæ, уæдæ нывгæнæг йæхæдæг дæр дуджы ничердæм ауадздзæн, йæ чингуыты йын æнæмæнг фидар бынат скæндзæн.

Дæхиуыл ма ауæрд, дæхицæн хатыртæ ма кæн: поэт æцæг поэт уæд у, æмæ йæхицæн дæр, стæй йæ æдде цы хъыгдар­джытæ вæййы, уыдонæн дæр ком куынæ фæдæтты, куынæ фæбары.

...Поэзи литературæйæ уæлдæр у; уый у цæрæнхос дæр æмæ мæлæнхос дæр, у ахсджиаг хъуыддаг, йемæ хъазæнтæ-йедтæ нæй — хорзмæ не ’ркæндзысты адæймаджы, уый марын дæр зоны, зæгъæм, Лермонтовы, Цветаевайы, стæй, ноджы бирæты куыд амардта, афтæ.

                            ХЪОДЗАТЫ æхсары тæлмацтæ

Мах дуг.– 2007.– № 12.

ÆРЫДОН

I
Ныууагътон дæ фыстæг, фæцагайдта бæх.
Хъуынтъызæрфыг хохæн йæ къухы,
æлхысчъытæгæнгæ дымгæцагъд къæдзæх,
цъæх кæртытæ згъордтой кæркдугъы.

Гæрз ехсæй æрцавтон мæ бæхы æваст,–
дæ уарзтæй æнæ хай æрвылбон,–
мæ сау бæх мæ рахаста уаддымау раст,
ныццарауы заргæ æрыдон.

Мæлæтдзаг цæф арсау уыд иунæг, фыд-зонд
йæ дудгæ гуырæны æндары,
уæлкъæдзæхмæ схизын куы не сси йæ бон,
уæд фехста дæлæмæ йæ хъару.

Уæддæр нын æрхаста мысайнагæн кæд
æнусты мæйдарæй йæ рифтаг,–
æнæном цыртытæн сæ хус чъыр, сæ фæд,
тырысайау кадджын ном, скифаг.

Зыдтон, дæу кæй фæнды мæ зæрдæйы хъæр,
æфхæрд уд куыд кæна хъуырдухæн,–
æхсайды сындзын артæй хизы уæддæр
мæн ивгъуыд йæ базырджын къухæй.

Уыд рагон цæугæдонау иунæг мæ уд,
дæ уарзтæй æнæ хай æрвылбон,
мæлæтыл дæу баивын м‘ амал нæ уыд,
ныр артау ыстъæлфыд æрыдон.

æрыдоны сæрмæ зылдис Азраил,
нæ хъысмæтыл сагъæсты ‘фтыдтæн,
тæхуды, бæллыдтæн, æдæрсгæ нывзил
дæ рыст зæрдæ доны æрфытæм.

Дæ уды цы ‘мбæхст и, уый мемæ цæрдзæн –
мыггагмæ мæ уды ныххаудтæ.
Дæ уазал æнгас мын йæ кæлæн хæсдзæн
сæ бынæй дæ цæстыты хаутæн.

II
Цæргæсы цъæхахст-хъæр, пæр-пæргæнгæ базыр
мæн ахстонæй быдырмæ знæтæй сырдтой.
Мæ рыст буар æруагътон уымæл дуртыл сабыр.
– О цуанон, фæтарстæ! – уылæнтæ дзырдтой.

Мæ ерæдзыпп фергъæвтон, фехстон фырдисæй,
дон абадт мæ уæлхъус, ыслæууыд уырдыг.
Ысхызтысты дуртæ æмдзæхгæр къæй-сисыл,
цæхæр кæфтыл калди цъæх гуылфæнты рыг.

æз кодтон фынæй, фæлæ а зæххыл уарзтой,
мыййаг, кæд сæ зарæг æрхуыдта дæу дæр,
мæ сæрыхъуын балертæ алырдæм фастой,
мæ сæрмæ та ихуылæн калдта цæхæр.

æз райстон дæ лæвар – æнцойады сахсæн,
дæ узæлдæй бузныг! Мæ фыны уыдтон:
мæ цæсгом фæхостой йæ судзинтæ уарзтæн,
мæ цæстыл та уади æрыдоны дон.

МАМЫКЪАТЫ Хъазыбеджы тæлмац

// Мах дуг.– 1997.– № 9.